Zuid-Limburg en omgeving (Boven-Krijt)

Afbeelding 1. Bij de sluizen van Lanaye in België is het Albertkanaal in de dikke kalksteenlagen van het Boven-Krijt uitgegraven (linksboven). De ingang van een kalksteengroeve in het Savelsbos (rechtsboven). Dagzomende kalksteen uit het Boven-Krijt met de ingang van kalksteengroeves bij Bemelen (linksonder). Gangen van ondergrondse kalksteengroeves die zijn aangesneden bij de winning van kalksteen voor de cementindustrie bij Maastricht (rechtsonder).

Het gebied van het huidige Zuid-Limburg en zijn omgeving maakte in het begin van het Krijt deel uit van het land maar doordat de zee oprukte, ging het in de loop der tijd tot een kustgebied behoren. Waarschijnlijk kregen we te maken met een waddengebied of lagunekust. Daar werd in het begin door de rivieren zand en slib aangevoerd. Via die rivieren kwam weer drijfhout in de zee terecht. Later werd de zee dieper. Doordat zich toen het mineraal glauconiet vormde, vinden we die afzettingen nu terug met een wat geelgroene tot vrij donkergroene kleur. 

Op een gegeven moment vindt er een omslag plaats en wordt er kalk in de subtropische zee afgezet. In deze zee wemelt het van het leven. We komen er koralen, zee-egels, haaien, kreeften, slakken, inktvissen zoals belemnieten, sponsen en schelpdieren in tegen en ook bryozoa (mosdiertjes). 

Tot de echt grote bewoners van deze zee behoren de mosasauriërs die tot achttien meter lang konden worden. Qua aantal domineren eencelligen met een kalkskeletje die verantwoordelijk zijn voor de afzetting van de dikke kalksteenlagen die zo kenmerkend voor het Krijt zijn. Deze kalksteen kunnen we in Zuid-Limburg en omgeving op diverse plaatsen aan de oppervlakte zien. Opvallend zijn de erin voorkomende vuursteenbanken. Lithostratigrafisch behoren de afzettingen van het Boven-Krijt in Zuid-Limburg en omgeving tot een viertal Formaties. 

Afbeelding 2. De lithostratigrafische indeling van het Boven-Krijt. Kijk voor een verdere indeling op de pagina Indeling van het Krijt in Zuid-Limburg

Het oudste is de Formatie van Aken (Santonien). Deze formatie heeft een dikte van 1 tot 60 meter en bestaat voornamelijk uit witte kwartszanden die plaatselijk door de aanwezigheid van ijzer geel tot bruin gekleurd zijn. De formatie komt nabij het grensgebied bij Vaals nabij de oppervlakte voor. Daar werd het zand op Nederlands gebied in het verleden in een dagbouwgroeve op de Lemierserberg gewonnen. Verder vond winning plaats in dagbouwgroeves bij onder andere Gemmenich en Neu Moresnet in België. Vooral van deze laatste groeve zijn mooie stukken versteend hout bekend. Gesteenten uit de Formatie van Aken vinden we in het bos vlakbij de Duits-Belgische grensovergang Köpfchen ten zuiden van Aken. Daar liggen de Zyklopensteine die bestaan uit een groep van zo'n 50 zandsteenblokken. Ze zijn ontstaan doordat een deel van de zanden uit de formatie verkit raakte waardoor de zandsteen ontstond. Deze zandsteen kwam later door erosie uit de zanden tevoorschijn waarna hij in kleinere brokken van meerdere kubieke meter uit elkaar viel. 

Afbeelding 3. Formatie van Aken. Zandgroeve bij Neu Moresnet (situatie 1983; linksboven) en zandgroeve bij Gemmenich (situatie rond 1995; linksonder). Afzetting met stukken drijfhout (rechtsboven) en een stuk fossiel hout met gaten van boorwormen (rechtsonder).

De Formatie van Vaals (Campanien) stond vroeger bekend als Vaalser Groenzand. De afzettingen van deze formatie, die 1 tot ongeveer 150 meter dik kunnen zijn, bestaan voor een belangrijk deel uit glauconiethoudende en daardoor vaak geelgroen tot groen gekleurde zanden. Afzettingen uit de Formatie van Vaals kunnen echter ook kleiig zijn. De zanden uit deze formatie kwamen we op meerdere plaatsen tegen in de bermen van holle wegen bij bijvoorbeeld Pesaken, Epen en Mechelen. Bij het Duitse Aken kan een wandeling over de Lousberg gemaakt worden waar op een paar plekken zanden uit deze formatie zijn ontsloten. Kalkstenen uit de Formatie van Gulpen (Campanien/Maastrichtien) zit op veel plaatsen in de ondergrond van Zuid-Limburg. Hun dikte varieert van ongeveer 1 meter tot zo'n 175 meter. We troffen ze bijvoorbeeld aan in de berm van holle wegen bij Pesaken en Beutenaken. Gewonnen werd deze kalksteen in onder andere een groeve die aan de rand van het Savelsbos langs de weg van Eijsden naar Sint Geertruid ligt. De kalksteen uit deze groeve werd gebruikt om het land mee te bemesten. In de kalksteen komen heel grillige vuurstenen voor. Aan het begin van deze eeuw werd de groeve een geologisch monument, het geologisch monument Moerslag. Een andere plaats om kalkstenen uit deze formatie met daarin verscheidene vuursteenbanken te bekijken, ligt vlakbij het sluizencomplex bij het Belgische Lanaye, net over de grens bij Maastricht. Vuursteen uit de Formatie van Gulpen werd al in de prehistorie gebruikt voor de fabricage van vuurstenen werktuigen en wapens. De winning ervan vond toen ook al ondergronds plaats. Daaraan herinneren nu nog de Neolithische vuursteenmijnen van Rijkcholt - St. Geertruid en van Valkenburg.

Afbeelding 4. Steenkernen (o.a. Cuculaea) uit de Formatie van Vaals (links), brok kalksteen met stekels van zee-egels (midden) uit de Formatie van Maastricht en verkiezeld hout uit de Formatie van Aken (rechts).

Afbeelding 5. Formatie van Maastricht en Formatie van Gulpen in groeve Blankenberg

Kalksteen uit de Formatie van Maastricht werd vroeger veel gebruikt als bouwsteen. De winning gebeurde in ondergrondse kalksteengroeven die door de plaatselijke bevolking mergelgrotten werden genoemd. De meeste van deze groeven ontstonden op plaatsen waar de kalksteen in hellingen aan of nabij de oppervlakte voorkwam. In de loop der tijd ontstonden uitgebreide gangenstelsels. Kijk voor meer informatie hierover op de pagina over Limburgse kalksteen uit het Krijt als bouwsteen. Tegenwoordig komen we nog op allerlei plaatsen in Zuid-Limburg en omgeving kerken, kastelen en andere bouwwerken van deze kalksteen tegen. De kalksteen uit het Boven-Krijt werd ook voor andere doeleinden gebruikt. Naast de al genoemde winning voor landbouwdoeleinden (bemesting), werd en wordt de kalksteen gebruikt voor de fabricage van stucadoorskalk en cement.

Afbeelding 6. Fossielen uit de kalksteen van het Boven-Krijt in Zuid-Limburg. Zee-egel Hemipneustes striatoradiatus; de calcietschaal van het opengewerkte exemplaar is gevuld met kalksteen (boven). Oesterschelpen (linksonder) en een rostrum van een belemniet (rechtsonder).

Afbeelding 7. Fossielen uit de kalksteen van het Boven-Krijt in Zuid-Limburg. Bryozoakolonie (linksboven), het koraal Cyclolites cancellata (rechtsboven), schaar van de garnaalachtige Mesostylus faujasi (linksonder) en brok kalksteen met schelpen (rechtsonder).

Afbeelding 8. Buiten- en binnenkant van een schelp van de oester Agerostrea ungulata uit het Krijt van Zuid-Limburg.

Met de pdf ‘Boven-Krijt – Afzettingen in Zuid-Limburg en omgeving’ willen we een idee geven van de gesteenten die we in Zuid-Limburg en omgeving uit het Boven-Krijt terugvinden. Hoe zijn deze gesteenten opgebouwd? Welke indeling is er? Waar vinden we ze? Hoe zien ze er uit? Achtereenvolgens wordt informatie gegeven over de afzettingen uit de Formatie van Aken, de Formatie van Vaals, de Formatie van Gulpen en de Formatie van Maastricht. Deze pdf heeft 21 bladzijden met 40 afbeeldingen. Voor wie zich nog verder in deze materie wil verdiepen, is aan het eind een korte literatuurlijst toegevoegd.

Klik  hier of op de afbeelding om de pdf te openen en eventueel te downloaden.

Excursiepunten Krijt in Zuid-Limburg en omgeving

De onderstaande musea en locaties bieden mogelijkheden om wat meer over het Krijt in Zuid-Limburg te weten te komen. Kijk met een zoekmachine op internet om er meer informatie over te vinden. Deze lijst is een momentopname; in de loop der tijd kunnen musea hun tentoonstellingen aanpassen en locaties kunnen voor het publiek afgesloten worden. 

• Kalksteengroeve Savelsbosch in het Savelsbos

• Kalksteengroeve Het Steinbergske in het Savelsbos 

• Groeve Blankenberg bij Cadier en Keer

• Natuurhistorisch Museum Maastricht (o.a. Mosasaurus)

• Kerken Sint Geertruid, Gronsveld, Eckelrade, Noorbeek gebouwd van kalksteen uit het Krijt

• Kasteel Schaloen bij Oud Valkenburg gebouwd van kalksteen uit het Krijt 

• Fluwelengrot Valkenburg (rondleidingen): gangenstelsel in kalksteen uit het Krijt 

• Grotten Zonneberg Maastricht (rondleidingen): gangenstelsel in kalksteen uit het Krijt 

• Grotten Noord Maastricht (rondleidingen): gangenstelsel in kalksteen uit Krijt

Terug naar de hoofdpagina 'geologische perioden: het Krijt'

Tekst en foto's: Jan Weertz