LIMBURGSE KALKSTEEN UIT HET KRIJT ALS BOUWSTEEN

Afbeelding 2. De ingang van ondergrondse kalksteengroeves ('mergelgrotten'). Vroeger waren de  groeves met een eenvoudig houten hek afgesloten. Later kwam daar bij de meeste groeves een stevig ijzeren hek voor in de plaats. Bij de foto linksboven en rechts gaat het om dezelfde groeve (het Steinbergske in het Savelsbos).

Bij de plaatselijke bevolking is de betreffende kalksteen als 'mergel' bekend. De ondergrondse kalksteengroeves noemt men er 'mergelgrotten'. Geologisch gezien zijn deze benamingen echter niet juist. Mergel is namelijk een gesteente dat uit kalk en klei bestaat. De kalksteen waar we het in dit item over hebben, is echter vrij puur; er komt eigenlijk alleen vuursteen in voor. En van grotten kunnen we ook niet spreken. Grotten kennen namelijk een natuurlijke ontstaanswijze, terwijl ze in Limburg ontstaan zijn door de ondergrondse winning van kalksteen. 

Afbeelding 3. Bouwen met kalksteen: links kasteel Schaloen in Valkenburg aan de Geul. Rechts: reeds gebruikte 'mergelblokken' liggen gereed voor een restauratie in Valkenburg aan de Geul.

Wanneer met de ondergrondse winning van de kalksteen in Limburg begonnen is, is nog niet helemaal duidelijk. De Romeinen gebruikten in deze streken wel al lokale kalksteen als bouwsteen. Daarbij ging het echter om de Kunrader kalksteen die hoogstwaarschijnlijk in het oostelijk deel van het gebied in dagbouwgroeven gewonnen werd.

De winning van de Maastrichter Kalksteen vond waarschijnlijk eerst in dagbouwgroeven plaats. Ongeveer in de twaalfde eeuw ging men ook ondergronds verder. Daarna is het al snel tot een bloeiperiode van ondergrondse kalksteenwinning gekomen die tot aan het begin van de zeventiende eeuw duurde. Vooral in deze periode ontstonden uitgestrekte gangenstelsels. Daarna is men ook nog ondergronds kalksteen blijven winnen, maar dat gebeurde op een meer bescheiden schaal.

Afbeelding 4. Links: roetsporen van olielampjes tegen het plafond van een groeve. De vorm van de gewonnen kalksteenblokken is hier ook goed te zien. Rechts: uithollingen uitgeschuurd door de naven van de wielen van karren waarmee de kalksteen werd getransporteerd.

De kalksteenblokken werden in de ondergrondse groeven vooral gewonnen door ze er uit te zagen. Dat is vrij bijzonder want in de Middeleeuwen werd bouwsteen vooral gewonnen door hem uit het gesteente te kappen. Waarschijnlijk zaagde men de Maastrichter Kalksteen omdat hij vrij zacht was. Na de winning werd de steen gebruikt voor het oprichten van allerlei bouwwerken. Men vindt hem nu nog in het gebied terug in kerken, kastelen, boerderijen en andere woningen en muren rondom percelen (afbeelding 3). De ondergrondse winning van de Maastrichter Kalksteen staat ook wel als 'blokbreken' bekend. De werklieden zelf waren dan de 'blokbrekers'. 

Afbeelding 5. In bepaalde delen van de ondergrondse kalksteengroeven stuitten de blokbrekers op geologische orgelpijpen die gevuld waren met sediment uit erboven liggende afzettingen. Omdat de orgelpijpen plotseling konden leeglopen, waren ze gevaarlijk. Soms was het noodzakelijk om maatregelen te nemen om dat leeglopen te voorkomen (foto rechts). Linksboven zien we zulke aangesneden orgelpijpen in het plafond van een groeve bij Maastricht. Linksonder: een leeggelopen orgelpijp. De foto in het midden laat twee nog gevulde orgelpijpen zien. Voor een nadere uitleg over het fenomeen geologische orgelpijp: zie onze pagina over karstverschijnselen.

Een veel gebruikte manier van winning was het loswerken van lange, manshoge blokken die dan met paard en kar naar buiten werden gereden. Daar werden ze vervolgens in kleinere stukken gezaagd (afbeelding 9). Op de hoeken van sommige gangen vinden we nu nog diepe, horizontale uithollingen terug die zijn uitgeschuurd door de naven van de wielen van de karren (afbeelding 4). 

Afbeelding 6. Links en midden: Op de wanden van de oude ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten') zien we op heel wat plaatsen notities van de aantallen blokken die door blokbrekers zijn gewonnen. Rechts: een mergelzaag.

Naast deze uithollingen vinden we in de ondergrondse gangenstelsels nog vele andere interessante sporen terug, die wijzen op de winning van de kalksteen door de mens. Tegen het plafond van de gangen zijn her en der roetsporen van olielampjes te zien (afbeelding 4) en op de wanden zelf zitten allerlei opschriften. Zo zien we er notities op van het aantal blokken dat door de individuele blokbrekers werd gewonnen (afbeelding 6). Maar ook andere zaken zoals wijze spreuken en de vermelding van bijzondere gebeurtenissen (afbeelding 7). 

Afbeelding 7. Bijzondere opschriften Links: "Aandag! Werkman uit dezen berg, wat gij zijt ben ik geweest, en wat ik nu ben dat zult gij eenmaal worden, het jaar MCLV." (De notatie van dit jaartal zou 1155 betekenen en dat is niet juist. Waarschijnlijk stamt dit opschrift uit de 19e eeuw). Midden: E. Vliegen en J. Schreurs 26 7ber (= september) 1860 hebben hier een druppel (borrel) gepakt 1/2 ure 's avonds." Rechts: "Evangili rini - heden ben ik root en morgen doot - heden ben ik stof, komt morgen en ik besta niet meer."

Winning van de kalksteen vond niet alleen bedrijfsmatig plaats. Het kwam ook voor dat de plaatselijke bevolking zelfstandig aan het werk ging als ze een kleinere hoeveelheid steen voor bouwwerkzaamheden nodig had. Onder andere hierdoor zien niet alle gangenstelsels en gangen er hetzelfde uit. Op sommige plaatsen moet je er gebukt in lopen, terwijl ze op andere plaatsen wel tien meter hoog kunnen zijn. De breedte van de gangen is ook variabel. Verder zijn er erg kleine ondergrondse groeves die maar uit een enkele, korte gang bestaan. Daarnaast zijn er uitgebreide gangenstelsels waar je zeker in kunt verdwalen. Soms zijn de groeves nogal systematisch aangelegd maar het komt ook voor dat ze nogal rommelig zijn en er chaotisch uitzien (afbeelding 8). Dat laatste is meestal het geval waar meerdere mensen op eigen houtje voor eigen gebruik aan het blokbreken zijn geweest. Van ondersteunende delen (pilaren) zijn daarbij soms delen verwijderd waardoor het risico van instortingen toenam. 

Afbeelding 8. Ondergrondse kalksteengroeves ('mergelgrotten') in het Savelsbos ten zuidoosten van Maastricht die niet voor het publiek toegankelijk zijn. Het instortingsgevaar is hier groot. Links: roofbouw in groeve De Hel; uit ondersteunende delen zijn later onderin weer stukken weggezaagd. Bij de groeve in het midden is te zien hoe grote kalksteenblokken uit het plafond naar beneden zijn gevallen. Rechts: het rommelige en chaotische aanzien van een groeve waarin lukraak kalksteen is gewonnen.

Door deze winning van bouwsteen zijn in de loop der tijd meer dan vierhonderd ondergrondse groeves ontstaan. De totale lengte van hun gangenstelsels bedraagt meer dan vijfhonderd kilometer. Een deel van de gangenstelsels is in de loop der tijd weer verdwenen, vooral door de winning van de kalksteen voor de cementindustrie (afbeelding 9). Van het resterende deel zijn er vele niet voor het publiek toegankelijk doordat er instortingsgevaar bestaat. 

Afbeelding 9. Door recente kalksteenwinning voor de cementindustrie zijn veel eeuwenoude ondergrondse gangenstelsels verdwenen. We kunnen dat hier goed zien in deze voormalige dagbouwgroeve ten zuiden van Maastricht. Bij de rechter foto zijn de contouren van de gewonnen blokken 'mergel' nog te zien.

Een ander deel wordt toeristisch geëxploiteerd. Men organiseert er onder andere rondleidingen en kerstmarkten in. Momenteel wordt er nog in één groeve in Zuid-Limburg - de Sibbergroeve bij Sibbe - kalksteen als bouwsteen gewonnen. De hier gewonnen 'mergelblokken' worden vooral voor restauratiedoeleinden gebruikt. De groeve zelf is echter al eeuwen oud.

Excursiepunten 'bouwsteen uit grotten' 

De onderstaande locaties bieden mogelijkheden om wat meer over deze kalksteen als bouwsteen en over de ondergrondse kalksteengroeven te weten te komen. Kijk met een zoekmachine op internet om er meer informatie over te vinden. Deze beknopte lijst is een momentopname; in de loop der tijd kunnen locaties voor het publiek afgesloten worden.

        • Kalksteengroeve Savelsbosch in het Savelsbos 

        • Kalksteengroeve Het Steinbergske in het Savelsbos 

        • Kerken Sint Geertruid, Gronsveld, Eckelrade, Noorbeek gebouwd van kalksteen uit het Krijt

        • Kasteel Schaloen bij Oud Valkenburg gebouwd van kalksteen uit het Krijt 

        • Gangenstelsels in kalksteen uit het Krijt: 

                - Fluwelengrot Valkenburg (rondleidingen) 

                - Grotten Zonneberg Maastricht (rondleidingen) 

                - Grotten Noord Maastricht (rondleidingen)  

Zie ook: Over winkelcentrum 't Loon en andere verzakkingen

Tekst en foto's: Jan Weertz