Afbeelding 1.  Links: Doline bij Kanne in België.Rechts: Doline/zinkgat in het Savelsbos ten zuidoosten van Maastricht. Ze is mogelijk ontstaan door instorting in een ondergrondse kalksteengroeve of ze vormt de bovenkant van een geologische orgelpijl (zie ook afbeelding 3).

Afbeelding 2. Links: Deze afdaling in een  doline bij Grundsteinheim in Duitsland met leden van een plaatselijke heemkundevereniging laat zien hoe diep dergelijke zinkgaten kunnen zijn.  Rechts: Deze doline is in het landschap duidelijk te herkennen door de bomen eromheen. Hier kan namelijk geen akkerbouw worden bedreven.

Dolines

Dolines (afbeelding 1 en 2) zijn zinkgaten in het landschap die er uitzien als komvormige inzinkingen. Ze ontstaan doordat het koolzuur uit het regenwater de kalksteen oplost en naar lager gelegen delen afvoert of door instortingen in of van grotten of andere kalksteenholtes in de bodem. We kennen dolines in allerlei formaten, van kleine exemplaren van niet meer dan een meter doorsnede tot meerdere tientallen meters grote exemplaren. In Nederland komen we dolines tegen in het kalksteengebied van Zuid-Limburg en ook in de aangrenzende gebieden. Ze ontstaan hier eveneens door instortingen in oude ondergrondse kalksteengroeves. 

Afbeelding 3. Geologische orgelpijpen in en rond het Savelsbos ten zuidoosten van Maastricht. Geheel links: Door kalksteenwinning aangesneden orgelpijp waar het Maassediment gedeeltelijk uit is weggestroomd. Tweede van links: Door kalksteenwinning gedeeltelijk aangesneden en leeggestroomde orgelpijp. Derde van links: Onderaanzicht van een gedeeltelijk leeggestroomde orgelpijp in een ondergrondse kalksteengroeve. Rechts: Onderaanzicht van een geheel leeggestroomde orgelpijp.

Geologische orgelpijpen

Geologische orgelpijpen (afbeelding 3) zijn verticale, min of meer ronde schachten in de kalksteen. Ze ontstaan vaak onder dolines, maar ook op plaatsen waar zich breuken of diaklazen in het gesteente bevinden. Het (regen)water kan daar goed in de diepte doordringen en aldus de kalksteen oplossen. In de loop der tijd kunnen de orgelpijpen daardoor breder en dieper worden. Mooie voorbeelden van dergelijke orgelpijpen vinden we op allerlei plekken in het kalksteengebied van Zuid-Limburg. Meestal zijn ze daar na oplossing van de kalksteen volgestroomd met sediment uit Maasafzettingen die hier vaak boven op de kalksteen liggen. In oude (nogal eens niet toegankelijke) ondergrondse kalksteengroeves in dit gebied komen soms geheel of gedeeltelijk leeggelopen exemplaren voor. Voor de werklieden (blokbrekers) die vroeger de kalksteen in deze groeves wonnen, waren de orgelpijpen niet geheel ongevaarlijk want ze konden snel en met enig geweld leegstromen, waardoor men bedolven kon raken. Waarschijnlijk is dat de reden waarom in groeve Steinbergske in het Savelsbos ten zuidoosten van Maastricht een orgelpijp veiligheidshalve met kalksteenblokken is dichtgebouwd. Kijk hier voor een afbeelding van deze dichtgebouwde orgelpijp.

Afbeelding 4. Stalactieten en stalagmieten in een kalksteengrot (Cave of the Winds in Colorado, USA) met een close-up van de vorming van druipstenen door druppend water.

Grotten

Grotten (afbeelding 4) zijn door de natuur gevormde onderaardse, grotere holten. Ze kunnen uitgebreide stelsels van gangen, zalen en grotere spleten vormen. We komen ze in kalksteengebieden regelmatig tegen. Daar zijn ze vaak ontstaan door de oplossende en eroderende werking van ondergrondse rivieren. In bijvoorbeeld de kalksteengrotten van Remouchamps en Han in België zijn er nog steeds zulke rivieren (respectievelijk de Rubicon en de Lesse). Als zulke rivieren ondergronds stromen, spreken we van karstrivieren. De plek waar ze ondergronds gaan, noemen we het verdwijngat. Als zo'n rivier weer tevoorschijn komt, spreken we van een karstbron. De ondergrondse kalksteengroeves in Zuid-Limburg in Nederland worden door de plaatselijke bevolking vaak 'mergelgrotten' genoemd. Ze zijn echter niet door de natuur gevormd en dus geen echte grotten.

Stalactieten en stalagmieten 

In de grotten zitten dikwijls stalactieten en stalagmieten (afbeelding 4). Stalactieten zijn pegels van kalksteen die van het plafond van de grot naar beneden hangen. Stalagmieten groeien vanaf de bodem van de grot naar boven. Dit soort 'druipstenen' ontstaat als met opgeloste kalksteen verzadigd zuur (regen)water in de grot terecht komt. Een deel van de kalksteen slaat dan neer aan het plafond van de grot of holte. Als daarna het water verder naar beneden drupt, zal op de bodem opnieuw kalksteen neerslaan. De groeisnelheid van dergelijke druipstenen is zeer variabel. Voor het bereiken van hun huidige grootte hebben ze soms meerdere duizenden jaren nodig. Als stalactieten en stalagmieten elkaar ontmoeten, ontstaan druipsteenzuilen. Mooie exemplaren vinden we bijvoorbeeld in de hierboven genoemde Belgische kalksteengrotten. 

Afbeelding 5.  Links: Karren bij The Burren in Ierland. Rechts: Les Abannets in de vallei van de Viroin in België.

Karren

Karren (afbeelding 5) komen we tegen op plaatsen waar kalkgesteente aan de oppervlakte voorkomt. Vaak is dit op plaatsen waar stromend water of gletsjers de bovengrond hebben weggevoerd. Als de kalksteen daarbij bloot komt te liggen, zorgen vorst en sterke temperatuurverschillen er dan voor dat het gesteente verbrokkelt en er scheurtjes en spleetjes in ontstaan. Het zure regenwater kan hier verder chemisch op inwerken. Op den duur ontstaan zo behoorlijke spleten en kloven. Als dit proces maar lang genoeg duurt, ontstaat een landschap van door diepe kloven gescheiden kalksteenplaten. Mooie voorbeelden van karstlandschappen: The Burren in Ierland (de Engelse naam voor dit verschijnsel is limestone pavement of limestone barren) en Les Abannets in België. 

Zie ook het item De Erdfallsee, het Heiliges Meer en andere dolines bij Hopsten

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz