Spijkerbomen en lapjesbomen in Nederland en België

Bomen hebben al sinds mensenheugenis een bijzondere betekenis in het volksgeloof. Vroeger, maar ook nu nog, schreef men bovennatuurlijke krachten aan hen toe. Ook bij ziekten en andere lichamelijke ongemakken wist men de boom naar waarde te schatten. Getuigen van dit volksgeloof vinden we nu nog op meerdere plaatsen terug in de vorm van spijkerbomen en lapjesbomen. 

Magische krachten van ijzer
Al vroeg in de geschiedenis van de mensheid kende men bijzondere, magische krachten aan ijzer toe. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat ijzeren voorwerpen een belangrijke rol gingen spelen in het volksgeloof en de volksgeneeskunde. Zo sloeg men spijkers in bomen om van allerlei ziekten en kwalen af te komen. De boom zou de ziekte of kwaal dan overnemen. Maar men kon de spijkers ook gebruiken om iets anders gedaan te krijgen. Men sloeg ze dan in bomen om bijvoorbeeld iemand te betoveren. 

Spijkerbomen
Bomen die voor dit doel gebruikt werden, kennen we als spijkerbomen. In Nederland kwamen ze niet zoveel voor. Tegenwoordig kunnen we er alleen nog voor in Yde in Drenthe terecht. In België is het gebruik ervan veel wijder verbreid geweest. Maar ook daar komt nu nog maar een klein aantal van dergelijke bomen voor. 

In de spijkerboom van Han-sur-Lesse (België) zitten massa’s (ook recente) spijkers en een aantal schroeven. Je moet bij wijze van spreken goed zoeken om nog een leeg plekje te vinden.

Lapjesbomen
Naast spijkerbomen kennen we lapjesbomen. Op zulke bomen bevestigde men een stukje textiel dat een zieke op zijn lijf had gedragen. Vaak deed men dit om koorts op de boom over te dragen. Lapjesbomen worden daarom ook wel koortsbomen genoemd. Het verhaal wil dat zulke acties voor dag en dauw uitgevoerd moesten worden en dat daarbij gebeden of spreuken gepreveld werden. Omdat dit in alle vroegte gebeurde, was de kans ook klein dat anderen getuige waren van dit gebruik. 

De lapjesboom van Overasselt (Nederland) bij de ruïne van de Sint Walrickkapel.

Combinaties van spijkerbomen en lapjesbomen
Zoals dat zo vaak het geval is bij volksgeloof zijn gebruiken dikwijls moeilijk van een bepaalde, begrensde definitie te voorzien. In bomen die als spijkerboom bekend staan, hangen ook nogal eens lapjes. En soms zijn die lapjes om een spijker geknoopt. Zat die spijker er dan al in? Of werd hij er ingeslagen om het lapje te bevestigen? En het hoeft bij spijkerbomen niet alleen om spijkers te gaan. We komen er ook wel punaises in tegen. Verder kan het begrip lapje behoorlijk uitgerekt worden. Niet alleen reepjes stof maar bijvoorbeeld ook draden wol, schoenveters en slabbetjes kunnen aangetroffen worden. Een handleiding voor het gebruik van dergelijke bomen bestaat immers niet! 

Een wijd verbreid verschijnsel
Vooral lapjesbomen (en ook -struiken) zijn een wijd verbreid verschijnsel. We vinden ze ook in andere delen van Europa (bijvoorbeeld Frankrijk, Groot-Brittannië en Ierland) en zelfs daarbuiten (zoals in Azië). Soms komen ze voor bij een bron, soms bij een kerk of kapel, maar ook wel bij een grens, zoals van een vorstendom.

Spijkerbomen en lapjesbomen in Nederland en België. Klik op de link om ze te bekijken:

• Deigné – Tilleul à clous devant l’église 

• Le tilleul de Floxhes (arbre à clous de Floxhes)

• Le tilleul des Lognards (tilleul à clous des Lognards) 

• La chapelle de Fanson & tilleuls à clous 

• L’arbre à clous de Han sur Lesse 

• Le tilleul Notre-Dame de Dréhance (tilleul à clous de Dréhance)

• L’arbre à clous de Saint-Hadelin (tilleul du Fief de Saint-Hadelin) 

• De nagelboom van ’s-Gravenvoeren 

• De kwartjesboom van Val-Meer 

• De spijkerbomen van Yde / breukenbomen van Yde 

• De lapjesboom van Overasselt 

• Lapjesboom bij de menhirs van Oppagne

Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de vindplaatsgegevens en routebeschrijvingen dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid.

TRADITIES EN GEBRUIKEN is een op zich staand onderdeel van website www.debelemniet.nl.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz