Afbeelding 1. Groot buisvormig stuk vuursteen, direct nadat het uit de omringende kalksteen is vrijgekomen. Het witte laagje aan de buitenkant van deze overigens grijze vuursteen, noemen we de cortex.

Afbeelding 2. Grote, grillige stukken vuursteen, direct nadat ze uit de omringende kalksteen zijn vrijgekomen. Het witte laagje aan de buitenkant van deze overigens grijze vuurstenen, noemen we de cortex.

Afbeelding 3. Grote vuursteenplaten, direct nadat ze uit de kalksteen zijn vrijgekomen. Het witte laagje aan de buitenkant van deze overigens grijze vuurstenen, noemen we de cortex.

Afbeelding 4. Holle graagangvuursteen, direct nadat hij uit de kalksteen is vrijgekomen. Rechts is te zien hoe de graagangvuurstenen in de kalksteen zitten. De speld is 3 cm.

Afbeelding 5. Graafgangvuursteen met vuurstenen kern. De vinder van dit exemplaar dacht ten onrechte dat hij een fossiele staart van een olifant gevonden had. Door de bijzondere vormen van vuurstenen, ziet men ze wel eens voor fossielen aan. De speld is drie centimeter.

Afbeelding 6. Zee-egels van vuursteen

Kleurenrijkdom van vuursteen 

Naast een rijkdom aan vormen kennen we een diversiteit in kleuren bij vuursteen (afbeelding 9 + 10). Zuivere vuursteen is vrijwel doorzichtig en dus eigenlijk kleurloos. De kleuren van het gesteente hebben te maken met verontreinigingen in de steen. Deze verontreinigingen kunnen bestaan uit ijzer, calciet, pyriet en glauconiet. Maar ook organische verontreinigingen kunnen bepalend zijn bij de kleur. 

Afbeelding 7. Grillige zwarte vuurstenen met hun witte cortex (links en midden). De speld is 3 cm. Rechts: De prehistorische afslag linksboven is gemaakt van zwarte vuursteen die later een witte patina kreeg. Het bruine gedeelte ervan is iets verweerde cortex.

Bij zwerfstenen kan de kleur van de vuursteen aan de buitenkant anders worden door verwering. Er ontstaat dan een zogenaamde patina (afbeelding 7) die weer allerlei kleuren kan hebben. De omgeving waarin de vuursteen zich bevindt, kan de kleur van deze patina meebepalen. Kleurbanden in het gesteente hebben te maken met de opbouw ervan: vanuit een kern worden dan steeds nieuwe lagen gevormd die anders van opbouw zijn en die andere verontreinigingen kunnen hebben. 

Afbeelding 8. Diversiteit in vormen en kleuren van vuursteen. De vuursteen in het midden is afkomstig uit het vuursteeneluvium van Zuidoost-Limburg. De speld is 3 cm.

Afbeelding 9. Links: rode vuursteen van Helgoland en zwerfsteen van vuursteen met kleurbanden. Midden: diverse kleuren van verse vuursteenafslagen. Rechts: kleurschakeringen in Poolse vuursteen uit de Juraperiode. De speld is 3 cm.

Afbeelding 10. De vuurstenen zwerfstenen links komen uit Steenwijkerwold in Overijssel. Rechts zien we uit de keileem afkomstige vuursteen die is gevonden bij strandpaal 10 in het zuidwesten van Texel.

We treffen vuursteen aan van zwart tot vuilwit met alle schakeringen en overgangen daar tussenin. Maar ook bruine, gelige, blauwachtige en rode vuurstenen zijn bekend. Soms komen in de vuursteen allerlei anders gekleurde vlekken en vlekjes voor. Naast de verschillen in kleur zijn er nog verschillen in structuur. Vuursteen kan variëren van grofkorrelig tot vrijwel glasachtig. 

Afbeelding 11. Deze vuurstenen zijn afkomstig uit afzettingen van de Maas in Limburg.

Verwering en erosie bij vuursteen 

Door erosie en verwering kunnen vuurstenen vrijkomen uit de banken in de kalksteenafzettingen. Vervolgens kunnen allerlei krachten aan het werk gaan om ze af te breken. Hierdoor zal er uiteindelijk niets dan gruis van overblijven. Als vuursteen aan of nabij de oppervlakte ligt, zal hij door snelle temperatuurschommelingen (uitzetten en inkrimpen) scheurtjes en barstjes krijgen. Hier kan regenwater in doordringen. Bij vorst verandert dit water in ijs dat een groter volume dan het water heeft. Hierdoor wordt druk op de zijden van de barstjes uitgeoefend waardoor ze wijder worden. Als zich dit proces vaak herhaalt, zal de vuursteen uiteindelijk in stukjes uit elkaar vallen. We spreken dan van vorstsplijtingen. Aan zee kan de branding vuurstenen tot gruis reduceren. 

Afbeelding 12. Gerolde vuursteen op het strand van Møns Klint (Denemarken, linksboven), Maaseitjes uit Belgisch Limburg (middenboven) en Maaseitjes uit Mheer in Zuid-Limburg (rechtsboven). De pas gedeeltelijk afgeronde vuurstenen in de onderste rij zijn afkomstig van de Deense stranden voor de kalksteenkliffen.

Vuursteenknollen die bij kalksteenkliffen in zee terechtkomen, zullen door het heen en weer rollen en tegen elkaar botsen door de branding afgerond worden en in rolstenen veranderen (afbeelding 12). Bij kalksteenkliffen vinden we vaak stranden die uit zulke rolstenen zijn opgebouwd. De zogenaamde Maaseitjes die we in de kalksteengebieden van Nederlands en Belgisch Limburg en verder stroomafwaarts in Maasafzettingen tegenkomen, getuigen van een dergelijk afbraakproces met kalksteenkliffen toen de Limburgse kalkstenen ver in het geologische verleden deel uitmaakten van een kustgebied. 

Afbeelding 13. Vuurstenen uit de keileem in Nederland. Keileem is een ongesorteerd mengsel van grind, zand en leem. In de keileem die we in het noorden en midden van ons land vinden, komen ook heel wat zwerfstenen voor. De keileem is door de gletsjers afgezet tijdens het voorlaatste glaciaal dat we als het Saalien kennen. De vuurstenen erin zijn van noordelijke en noordoostelijke herkomst. De vuursteen rechts is van binnen helemaal verbrokkeld en gescheurd. Hij zal later in kleinere stukken uiteenvallen.

Rolstenen zijn echter niet het einde van het afbraakproces. Door het steeds weer tegen elkaar botsen, gaan ze binnenin barstjes en scheurtjes vertonen. Aan de buitenkant is daar vaak niets van te zien. Een gerichte klap met een andere steen op zo'n rolsteen is genoeg om hem in vele stukken uit elkaar te laten vallen. En die vele stukken zullen uiteindelijk weer door branding, vorst en temperatuurverschillen verder worden afgebroken (afbeelding 14). De vormenrijkdom van vuursteen is dus ook een verhaal van verwering en erosie.  

Afbeelding 14. Verwering van vuursteen. Het doormiddengeslagen brok links is in het geweld van de branding bij de keileemklif bij Travemünde aan de Ostsee (D) van binnen helemaal verbrokkeld. De overblijfselen van dergelijke brokken vind je vaak als losse stukjes tussen het strandzand, zoals bij de foto rechts, die in Timmendorfer Strand aan de Ostsee is gemaakt. Ook de Maaseitjes van de tweede foto (uit Belgisch Limburg) zijn van binnen helemaal verbrokkeld. Bij de vuursteen op de derde foto gaat het om een vorstsplijting.

Meer weten over vuursteen en het gebruik van vuursteen toen en nu?
Meer weten over prehistorische werktuigen van vuursteen? 
Ga dan naar de index met alles over vuursteen.

Tekst en foto's: Jan Weertz