De Belemniet Waar vind ik vuursteen?

Het voorkomen van vuursteen is heel divers. Vindplaatsen van vuursteen zijn er legio. Zo komen we dit gesteente als concretie in kalksteen uit diverse geologische perioden in lagen (banken) tegen. In Nederland en omringende landen zoals België, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Polen en Denemarken kennen we hem vooral uit de kalkstenen van de Krijtperiode. Maar in sommige van die landen, en dan met name in Duitsland en Polen kennen we vuursteen ook uit de Juraperiode. Nog ouder is vuursteen uit het Carboon en Devoon, bijvoorbeeld uit België die meer bekend staat als chert. Om de vuursteen in situ (in de oorspronkelijke plaats van afzetting) te vinden, moeten we voornamelijk een kijkje nemen in kalksteengroeven en bij kalksteenkliffen. Dergelijke kalksteengroeven liggen in Nederland in het zuiden van de provincie Limburg en aan de andere kant van de grens, in België. Deze groeven zijn echter lang niet altijd vrij toegankelijk. In het Nederlands-Belgische grensgebied is vuursteen ook op makkelijker bereikbare plaatsen te bezichtigen. Een mooi voorbeeld daarvan vinden we ten zuiden van Maastricht bij het Belgische plaatsje Ternaaien (Lanaye in het Frans). Langs de Maas liggen naast de weg hoge kalksteenwanden met verscheidene vuursteenbanken.

Afbeelding 1. Vuursteenbanken in de kalksteengroeve van de ENCI bij Maastricht laten een duidelijke gelaagdheid zien. Aan de man linksonder in het beeld is te zien hoe hoog deze wand is (links). De middelste foto is een close-up van twee van die vuursteenbanken. Rechts is een wand met vuursteenbanken in Groeve 't Rooth bij Cadier en Keer (NL) te zien.

vuursteenbanken in kalksteen bij Ternaaien

Afbeelding 2. Langs de Maas bij Ternaaien (B) vinden we hoge kalksteenwanden met vuursteenbanken.

Afbeelding 3. Chert uit het Carboon bij Rivage (B).

Voorbeelden van kalksteenkliffen met vuursteen zijn Cap Blanc Nez aan de Kanaalkust in Frankrijk en de White Cliffs of Dover die aan de overkant van het Kanaal in Kent in Groot-Brittannië liggen. Verder zijn er Møns Klint op het Deense eiland Møn, Stevns Klint op Seeland, eveneens in Denemarken en Kap Arkona op het Duitse eiland Rügen. Zulke kliffen worden door verwering en erosie, vooral kusterosie, aangetast. Hierdoor storten zo nu en dan grotere kalksteenmassa's naar beneden en dat maakt het lopen aan de onderkant van deze kliffen niet geheel ongevaarlijk. Door deze afbraak van de kalksteenkliffen komt ook de erin aanwezige vuursteen vrij. Deze wordt in de brandingszone door de golven heen en weer gerold. Wie aan de klifkust op de grens van zee en land langs zulke gerolde vuursteenpakketten loopt, hoort bij elke golf een weer terugkerend geklepper van rolstenen die tegen elkaar botsen. De verdere afronding en afbraak van de vuurstenen is dan in volle gang.

kalksteenkliffen Cap Blanc Nez met vuursteen

Afbeelding 4. Bij Cap Blanc Nez aan de Kanaalkust in Frankrijk vinden we onder aan de kalksteenkliffen uit de Krijtperiode veel gerolde vuurstenen.

Kalksteenkliffen Denemarken met vuursteen

Afbeelding 5. Bij Møns Klint in Denemarken liggen onder aan de kalksteenkliffen uit de Krijtperiode veel gerolde vuurstenen. In de kalksteen zijn de vuursteenbanken goed te zien (gele pijlen, midden).

kalksteenkliffen van Stevns Klint met vuursteen

Afbeelding 6. Onder aan de kalksteenkliffen uit de Krijtperiode bij Stevns Klint in Denemarken vinden we veel gerolde vuurstenen. Bij de middelste foto is te zien hoe de vuursteen in de kalksteen van de klif zit.

Tijdens grote delen van het Tertiair was Zuid-Limburg nog kustgebied en daar moeten de kalksteenafzettingen uit de Krijtperiode ook kalksteenkliffen hebben gevormd. Daar zullen de vuurstenen uit de kalksteen in de branding eveneens zijn afgerond. We treffen lagen met deze afgeronde vuurstenen (vaak Maaseitjes genoemd) tegenwoordig nog aan in bepaalde Tertiaire afzettingen in zuidoost Limburg. Doordat deze afzettingen naderhand weer zijn afgebroken en de erin aanwezige vuurstenen verder zijn verspreid, liggen ze her en der op allerlei plaatsen in het gebied, bijvoorbeeld op braakliggende akkers en op veld- en boswegen. Maar ze zijn ook in riviergrind terechtgekomen. Dankzij de grindwinning komen ze daardoor vaak in zakken grind voor die bij de bouwmarkt of het tuincentrum te koop zijn. En in het verlengde daarvan liggen ze ook vaak in het grindpad en de oprit naast het huis.

Vuursteen die door verwering en erosie uit de kalksteen is vrijgekomen, blijft dus lang niet altijd in het gebied liggen waar hij oorspronkelijk is afgezet. Rivieren en gletsjers zorgen ervoor dat het gesteente naar elders wordt getransporteerd. In Nederland treffen we zo vuursteen aan in de rivierafzettingen vooral van Maas en Rijn. We vinden de vuursteen dan bijvoorbeeld langs de rivieren zelf maar ook in grindgroeves die echter lang niet altijd vrij toegankelijk zijn. Vuursteen die in Nederland is aangevoerd door gletsjers tijdens het voorlaatste glaciaal komen we in de zogenaamde keileem in het midden en noorden van het land tegen. Vóór de aanleg van de Afsluitdijk, toen het IJsselmeer nog Zuiderzee heette, konden we deze keileem aan de kust in kliffen zoals de Oude Mirdumerklif in het Gaasterland in Friesland bekijken. Tegenwoordig zijn we echter afhankelijk van ontsluitingen door huizenbouw (bouwputten) en wegenaanleg om de keileem te kunnen zien. Keileemkliffen zijn er nog langs de Duitse Ostseekust, bijvoorbeeld bij Heiligenhafen. Op het strand voor deze kliffen liggen allerlei soorten stenen die uit deze keileem afkomstig zijn. Een behoorlijk deel van deze stenen bestaat uit vuursteen.

Afbeelding 7. De keileemkliffen bij Heiligenhafen aan de Ostsee in Duitsland. Op het strand voor de klif liggen massa's zwerfstenen (enkele vuurstenen zijn met een pijl aangegeven) die uit de klif geërodeerd zijn (links en rechts). Ook in de keileemwand zelf zien we de vuursteen zitten (midden).

Erosie en verwering hebben ervoor gezorgd dat zwerfstenen zoals vuurstenen uit rivierafzettingen en uit keileem ook aangetroffen worden in heidegebieden en op akkers die tijdens de winter braak liggen. Maar ook hier geldt weer dat voor veel van deze plekken toestemming nodig is om ze te mogen betreden.

Afbeelding 8. Vuursteeneluvium in het zuidoosten van Limburg zit vaak vlakbij de oppervlakte zoals hier te zien is bij graafwerkzaamheden in Slenaken (links). Bij geologisch monument Zevenwegen (midden) is het vuursteeneluvium doorspekt met vuurstenen (rechts).

Gedurende het laatste deel van het Tertiair kende onder andere het boven zee liggende zuidoosten van Limburg en de aangrenzende buitenlandse gebieden een intensieve verwering. Door deze verwering werd de kalksteen uit de Krijtperiode afgebroken en opgelost. Alles wat ervan overbleef, was een verweringspakket van plakkerige, taaie leem waarin grote aantallen verbrokkelde vuurstenen voorkomen. Dit verweringsmateriaal staat bekend als vuursteeneluvium en we kunnen het vinden in de omgeving van Epen, Vijlen en Vaals. Vroeger werd het wel in kleine dagbouwgroeves gewonnen om wegen mee te verharden. Een dergelijk groevewandje vormt tegenwoordig het geologisch monument Zevenwegen dat ligt langs de weg die door het Vijlenerbosch van Epen naar Vaals gaat.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz