Afbeelding 1. Vaak moeten we het hebben van tijdelijke ontsluitingen om het vuursteeneluvium te kunnen zien (links). Molshopen kunnen de aanwezigheid van vuursteeneluvium in de ondergrond verraden (rechts).

Ook in enkele Belgische kalksteengroeves (dagbouw) ten zuiden van Maastricht is het vuursteeneluvium dankzij de kalksteenwinning ontsloten maar daar kunnen we er ook niet zomaar bij. Een kleine ontsluiting waar we het vuursteeneluvium wel permanent kunnen bekijken, is bij het geologisch monument Zevenwegen in de Vijlener Bossen (afbeelding 2). 

Afbeelding 2. Geologisch monument Zevenwegen in de Vijlener Bossen (links) met opnames van dichtbij waar te zien is hoe de stukken vuursteen in de verweringsleem zitten (midden en rechts).

Wat is vuursteeneluvium en hoe ontstaat het? 

Om te kunnen vertellen wat vuursteeneluvium is, moeten we eerst een hele tijd in het geologische verleden teruggaan. Tijdens een deel van het Boven-Krijt maakten Zuid-Limburg en omgeving deel uit van een subtropische zee waarin kalk werd afgezet. Uit die kalkafzettingen ontstond op den duur een kalksteenpakket van tussen de 100 en 200 meter dikte waarin vuursteenbanken voorkwamen. In een latere tijd maakte Zuid-Limburg weer deel uit van een landgebied waar het vrij warm was. 

Afbeelding 3. Als je kalksteen uit deze afzettingen uit het Boven-Krijt wegdenkt, dan houd je uiteindelijk alleen wat verweringsleem en de vuursteen (grijze banken) over. Dat is rechts in de afbeelding te zien: de dikte van het oorspronkelijke pakket is flink gekrompen. In werkelijkheid blijft er nog minder over want in dit voorbeeld rechts was het niet mogelijk om alle kalksteen uit de afbeelding te verwijderen. Als dat wel mogelijk was dan zou de dikte van het rechter plaatje nog minder zijn. En de verweringsleem zou er dan ook niet als mooie laagjes in zitten.

Door factoren als deze warmte en door regen die altijd wel een beetje zuur is, losten in de loop der tijd tientallen meters van die kalk op. Dat lijkt veel. Maar als je zou stellen dat dit oplossen met 0,01 mm per jaar voortschreed, dan zou er na 10 miljoen jaar al 100 meter kalksteen verdwenen zijn. In een mensenleven zijn er meestal nauwelijks waarneembare verschillen, maar als je het uitsmeert over miljoenen jaren geologische geschiedenis, dan zie je enorme veranderingen optreden. 

Afbeelding 4. De vuursteen die we in het vuursteeneluvium tegenkomen (de twee stenen links die overigens nog maar nauwelijks verweerd zijn), ziet er anders uit dan vuursteen die we in de tegenwoordig nog bestaande kalksteenafzettingen uit het Boven-Krijt tegenkomen (de twee stenen rechts). De speld is 3 cm.

Door dit oplossen verdwijnt dus de kalksteen. De vuursteen die in de kalksteen zit, blijft dan over. Maar dat is niet het enige. De oorspronkelijke kalksteen bestond niet voor 100% uit CaCO3, ook al zou je dat op het eerste gezicht wel denken. Uiteindelijk blijft van de opgeloste kalksteen daardoor ook nog een taaie lemige massa over. Het mengsel van deze taaie lemige massa met vuurstenen in diverse stadia van verwering kennen we dan als vuursteeneluvium (afbeelding 3). Dit vuursteeneluvium kan plaatselijk wel tot vijftien meter dik zijn. 

Afbeelding 5. De vuursteen in het vuursteeneluvium kent diverse stadia van verwering. De stukken in de foto links zijn nog maar weinig verweerd terwijl de twee kleine stukken in de foto rechts al veel verder verweerd zijn. Ze hebben al lang niet meer hun oorspronkelijke vorm. De speld is 3 cm.

De vuursteen uit het eluvium 

De vuursteen die we in het vuursteeneluvium tegenkomen, ziet er anders uit dan vuursteen die we in de tegenwoordig nog bestaande kalksteenafzettingen uit het Boven-Krijt tegenkomen (afbeelding 4). Vuursteen uit de huidige kalksteenafzettingen is in de meeste gevallen grijs tot zwart van kleur. De vuursteen uit het vuursteeneluvium daarentegen is overwegend bruin met overgangen naar geelbruin en bruinrood. Op breukvlakken van afgeslagen stukken vuursteen uit dit eluvium is vaak te zien dat de kleur van het binnenste heel anders kan zijn. Zelfs wit tot geelwit is daar mogelijk. 

Afbeelding 6. Vuursteeneluvium is door erosie ook weggespoeld. Daardoor zijn stukken vuursteen uit dit eluvium ook veelvuldig op akkers in het gebied te vinden (links). Op de foto rechts zijn twee stukken vuursteen te zien die van zo'n akker afkomstig zijn. De speld is 3 cm.

In het eluvium komen grillige stukken vuursteen voor die nog vrijwel hun oorspronkelijke vorm hebben; ze zijn nauwelijks verweerd maar hebben wel hun typische bruine kleur (afbeelding 5). Maar ook grotere brokstukken en veel heel kleine stukjes van vuurstenen zijn er veelvuldig te vinden. Verwering in combinatie met heel veel tijd krijgen zelfs het taaiste vuursteenbrok klein. 

Afbeelding 7. Vuursteen met zee-egel (Diplodetus bucardium) uit het vuursteeneluvium. De speld is 3 cm.

Fossielen in het vuursteeneluvium 

Vuursteen is op zich niet rijk aan fossielen. Door de grote hoeveelheid vuursteen in het vuursteeneluvium zitten er toch nogal wat fossielen in. Meestal zijn ook die fossielen behoorlijk verweerd maar steenkernen en afdrukken van zee-egels (afbeelding 7 + 8) komen er vaak redelijk goed uit tevoorschijn. Over deze zee-egels is zelfs een special van het tijdschrift Grondboor & Hamer van de Nederlandse Geologische Vereniging verschenen. Hij is in het beknopte literatuuroverzicht onderaan deze pagina opgenomen. 

Afbeelding 8. Vuursteen met zee-egelnest (Oolopygus sp.) uit het vuursteeneluvium. De speld is 3 cm.

Literatuur 

Over het vuursteeneluvium is her en der summier of meer uitgebreid geschreven. Van deze teksten/publicaties en vermeldingen willen we er hier twee noemen. Wij hebben daar onder andere ook gebruik van gemaakt voor het schrijven van dit item. 

• Alweer meer dan zestig jaar geleden (in 1961) schreef P.J. (Sjeuf) Felder in het tijdschrift Grondboor & Hamer van de Nederlandse Geologische Vereniging een artikel onder de naam ‘Het vuursteeneluvium in Zuid-Limburg’. Dit goed leesbare artikel geeft uitgebreid informatie over dit bijzonder soort vuursteen. 
• Zee-egels nemen een bijzondere plaats in bij het vuursteeneluvium. Over deze zee-egels verscheen in 2006 een special (Staringia 12) van het tijdschrift Grondboor & Hamer van de Nederlandse Geologische Vereniging. De auteurs van deze ‘Zee-egels uit het vuursteeneluvium van Hallembaye (Montagne Saint-Pierre)’ zijn Raymond van der Ham, Ludo Indeherberge, Edwin Defour en Roland Meuris.