Afbeelding 1. De Dollard Het Waddengebied heeft een verscheidenheid aan landschappen. Een mooi voorbeeld daarvan vinden we bij De Dollard op de grens van Nederland met Duitsland bij Groningen. Ga voor het verhaal van De Dollard naar de pagina Geologie van de Dollard op deze website.

Waddeneilanden in een dynamisch landschap 

Na het laatste glaciaal vond door de afwisseling van eb en vloed en door golfwerking sedimentatie in het kustgebied plaats waardoor het waddengebied ontstond. Ook ontstonden strandwallen maar die vormden geen ononderbroken lijn. Ze werden van elkaar gescheiden door getijdegeulen die in verbinding stonden met het waddengebied. De geschiedenis van het ontstaan van de Waddeneilanden is niet in enkele woorden te schetsen. Bovendien is ze niet overal in het gebied hetzelfde. Losse stukken strandwal hebben echter vrijwel zeker bijgedragen aan het ontstaan van Waddeneilanden. Maar daar is dus niet alles mee gezegd. Wie er kaarten met reconstructies van het landschap uit verschillende tijden in het Holoceen op naslaat, zal zien dat de Waddeneilanden lang niet altijd hetzelfde van vorm waren en dat ze ook niet altijd op dezelfde plek lagen. Ook de opdeling van een eiland in meerdere eilanden onder invloed van bijvoorbeeld stormvloeden in het verleden is mogelijk. Het mag duidelijk zijn dat de Waddeneilanden deel uitmaken van een landschap met een levendige dynamiek.

Afbeelding 2. Het Duitse Waddeneiland Amrum Tijdens geologische tochten komt men regelmatig zandsteen tegen. Vaak heeft men dan enig inlevingsvermogen nodig om zich te realiseren dat die zandsteen wellicht ooit deel uitmaakte van een omgeving waar het leven welig tierde. Hier zien we in een kustomgeving met zandafzettingen scholeksters op zoek naar voedsel (links boven) en hoewel we hem niet zien, is hij er wel: de zeepier (boven midden). Links onder en onder midden: Scandinavische zwerfstenen aan de kust van Amrum. Rechts boven en onder: Een bijzondere ontmoeting met een kustbewoner. Deze zilvermeeuw heeft zich aangepast aan de mens in zijn omgeving. Geduldig bleef ze in onze directe nabijheid in de hoop iets te eten te krijgen.

Waddeneilanden aan de Deense kust 

De Waddeneilanden vinden we in alle drie de aangrenzende landen. Maar een deel van deze eilanden is bewoond. Denemarken heeft vier Waddeneilanden. Van noord naar zuid zijn dat het onbewoonde Langli en de bewoonde eilanden Rømø, Mandø en Fanø. 

De Nordfriesische Inseln aan de Duitse kust 

Duitsland heeft heel wat meer Waddeneilanden. Van noord naar zuid vinden we er eerst de Nordfriesische Inseln (Noord-Friese Waddeneilanden) met als bewoonde eilanden Sylt, Föhr, Amrum (afbeelding 2 en 3), Pellworm en na het schiereiland Eiderstedt nog het onbewoonde Trischen. Ingesloten tussen het vasteland en Föhr, Amrum, Pellworm liggen verder de Halligen. Deze Halligen bestaan uit een archipel van kleine eilandjes die nauwelijks tot geen bescherming tegen de zee kennen. De bewoners leven er op terpen omdat de Halligen bij zwaar weer erg overstromingsgevoelig zijn. Door de zeespiegelstijging en toename van zware stormen is ophoging van de terpen momenteel weer aan de orde. Zo was een boerderij die in 1962 op een terp op het hallig Nordstrandischmoor is gebouwd in 2019 in het nieuws. De terp waarop ze stond bleek nu niet hoog genoeg meer te zijn om de veiligheid van de bewoners te garanderen. Tegenwoordig zijn er nog tien Halligen. In het verleden waren het er meer dan honderd.

Afbeelding 3. Eb en vloed bij Amrum en Föhr Bij eb (laagwater) vallen hele stukken rond de Waddeneilanden droog. Op de foto's boven zien we hoogwater (vloed) en laagwater op dezelfde plek bij het Duitse Waddeneiland Föhr. De foto's onder laten het verschil tussen hoogwater en laagwater bij Amrum zien.

Waddeneiland Amrum   Amrum (afbeelding 2 en 3) behoort tot de Nordfriesische Inseln (Noord-Friese Waddeneilanden). De ondergrond van het eiland bestaat (net zoals bij de eilanden Föhr en Sylt) uit een dik pakket sediment uit het Pleistoceen. Bij Norddorf in het noorden van Amrum bereikt dit sediment zelfs een dikte van meer dan 30 meter. Het sediment bestaat uit keileem (grondmorene) die hier afgezet is tijdens het Saalien en Elsterien, het op twee na laatste en voorlaatste glaciaal. Tijdens het laatste glaciaal, het Weichselien, zijn de gletsjers van het landijs niet tot bij deze Waddeneilanden gekomen. De keileem van Amrum is afkomstig uit Scandinavië, zo’n 1000 tot 1500 kilometer noordelijker. We treffen er zwerfstenen in aan uit zowel Noorwegen en Zweden als Finland. Op een aantal plaatsen in uitblazingslaagten tussen de duinen liggen dergelijke zwerfstenen aan de oppervlakte, maar ze komen ook op andere plekken zoals het Steenodder Kliff voor. Verder troffen we ze aan de kust aan de zuidkant van het eiland aan. Hoewel de ondergrond van Amrum dus uit pleistoceen sediment bestaat, kreeg het eiland zijn huidige vorm pas tijdens het Holoceen, dat na het laatste glaciaal begon. Ook ontstonden toen duinen aan de Noordzeekust van het eiland.

Afbeelding 4. De kleine havenstad Husum ligt aan de Waddenzee in de Duitse deelstaat Schleswig-Holstein. Ze heeft een getijdehaven. De verschillen bij hoogwater en laagwater zijn er duidelijk te zien (foto's links boven en links onder enerzijds en midden boven en midden onder anderzijds). Foto rechtsboven: Sankt Peter-Ording ligt op het schiereiland Eiderstedt. De plaats heeft een uitgestrekt zandstrand. Je hebt hier wel even nodig om tot aan de zee te lopen. Foto rechts onder: enkele boerderijen op terpen bij de Halligen, gezien vanaf de veerboot naar Amrum.

De Ostfriesische Inseln aan de Duitse kust 

Meer naar het zuiden komen we dan een tweede groep van in totaal elf eilanden tegen: de Ostfriesische Inseln (Oost-Friese Waddeneilanden). Van oost naar west zijn dat eerst de onbewoonde eilandjes Neuwerk, Scharhörn en Nigehörn. Daarna volgen de bewoonde eilanden Wangerooge, Spiekeroog, Langeoog, Baltrum, Norderney (afbeelding 5), Juist en Borkum. Ongeveer tussen Juist en Borkum ligt nog het onbewoonde Memmert.

Afbeelding 5. Waddeneiland Norderney Een impressie van het Duitse Waddeneiland Norderney. De foto links onder laat een zandplaat voor de kust zien die bij eb droogvalt. Onder midden: vissersboot in de Waddenzee tussen Norderney en het vasteland.

Waddeneiland Norderney Norderney (afbeelding 5) behoort tot de Ostfriesische Inseln (Oost-Friese Waddeneilanden). We hebben hier met een iets ander type Waddeneiland te maken dan bij Amrum en zijn buureilanden. Bij Amrum komen de Pleistocene sedimenten uit de glacialen tot aan de oppervlakte. Bij Norderney zijn zulke sedimenten wel aanwezig maar hier zitten ze dieper. Norderney en zijn omgeving bestaat helemaal uit mariene sedimenten. Het Pleistoceen bevindt zich hier tien en meer meter onder de zeespiegel. We hoeven hier dus niet naar zwerfstenen te zoeken die tijdens de glacialen zijn aangevoerd. Het ontstaan van het huidige Norderney ligt pas enige honderden jaren in het verleden en het getuigt weer van de grote dynamiek die het Waddengebied kenmerkt. Het aantal Ostfriesische Inseln en hun precieze vorm in het verdere verleden is niet geheel duidelijk. De Romeinse schrijver Plinius de Oudere brengt al verscheidene eilanden in het Waddengebied ter sprake maar wat nu waar lag, is niet opgehelderd. Maar al meer dan duizend jaar gelden moeten de Ostfriesische Inseln bestaan hebben uit de eilanden Bant, Borkum, Juist, Buise, Baltrum, Langeoog, Spiekeroog en Wangerooge. In de loop der tijd werden deze Waddeneilanden getroffen door meerdere stormvloeden. Daarbij zou het eiland Bant op 1 november 1170 door de vernietigende Allerheiligenvloed uit elkaar geslagen zijn. Bijna twee eeuwen later, in januari 1363 werd Buise tijdens de tweede Sint-Marcellusvloed (in Duitsland ook wel bekend als de beruchte Große Mandränke) in twee stukken opgedeeld. Op de sokkel van het oostelijk deel daarvan – Oesterende – ontstond later de westkant van het huidige Norderney. De oostkant van Norderney werd gevormd op restanten van de oude westkant van Baltrum dat vroeger een stuk groter geweest moet zijn en dat nu ten oosten van Norderney ligt. Bij het op deze manier ontstaan van Norderney heeft door zeestromingen en de wind aangevoerd zand weer een grote rol gespeeld. Op stukken die tijdens de vloed niet meer overstroomden, kon de vegetatie vat krijgen. Er werd daardoor meer zand opgevangen waardoor zich duinen konden vormen en het huidige Norderney kon ontstaan.

Nederlandse waddeneilanden 

Nederland heeft acht Waddeneilanden waarvan er vijf bewoond zijn. Van oost naar west zijn dat het onbewoonde Rottumeroog en Rottumerplaat, dan de bewoonde eilanden Schiermonnikoog (afbeelding 6), Ameland, Terschelling, Vlieland en Texel (afbeelding 7). Ten zuidwesten van Texel ligt dan nog het onbewoonde Noorderhaaks dat ook wel bekend staat als Razende Bol. Verder komen in het Waddengebied nog enkele zandplaten voor maar die zijn te klein om tot de Waddeneilanden gerekend te kunnen worden.

Afbeelding 6. Waddeneiland Schiermonnikoog Een impressie van het Nederlandse Waddeneiland Schiermonnikoog tijdens een bewolkte dag in de late herfst. De foto onder rechts laat een mistige Waddenzee met slik en prielen bij eb zien tijdens de overtocht terug naar het vasteland.

Afbeelding 7. Waddeneiland Texel   Texel De geschiedenis van het ontstaan van de Waddeneilanden is niet in enkele woorden te schetsen. Bovendien is ze niet overal in het gebied hetzelfde. Om een idee te krijgen van de complexiteit van een Waddeneiland en zijn ontstaan, nemen we Texel als voorbeeld. Ga voor het verhaal van Texel naar de pagina Geologie van Texel op deze website

Ga naar: 

geologie en ontstaan van de Noordzee

kustgebieden - de fjordenkust

kustgebieden - de duinenkust