Afbeelding 1. Links: De ligging van de Dollard op de grens van Nederland met Duitsland bij de provincie Groningen. Rechts: De ligging van de verderop in de tekst besproken locaties.

Ontstaansgeschiedenis

Voor de geschiedenis van de Dollard gaan we terug naar het Holoceen toen het klimaat zachter werd en de zeespiegel steeg doordat het landijs smolt. Met die zeespiegelstijging hing een stijging van het grondwaterpeil samen. Daardoor werd het kustgebied natter en kon veenvorming optreden. Het grootste deel van de huidige Dollard en zijn omgeving bestond toen uit veengebieden die in de Romeinse tijd al bewoning kenden. De zee begon rond het begin van onze jaartelling echter steeds meer een bedreiging te vormen, waardoor de mens gedwongen werd om terpen te bouwen. Deze terpen moesten steeds weer opgehoogd worden. Rond de 8e eeuw werd rond de terp en het erbij liggende akkerland met de bouw van dijken begonnen. Later werd dit dijkenstelsel uitgebreid. Vanaf de 14e eeuw vonden catastrofale overstromingen plaats waarbij de zee bezit nam van het veengebied en de Dollard ontstond. Zo waren er de Marcellusvloed van 1363 waarbij meer dan 63.000 hectare land verloren ging en de Cosmas-Damiaanvloed van 1509 waarbij de Dollard zijn grootste uitbreiding kreeg. Die Dollard was toen een stuk groter dan nu. Door het ontstaan ervan zijn meerdere nederzettingen en kloosters door het water verzwolgen. Andere nederzettingen werden tijdig naar hogere gronden verplaatst. 

In de door de zee ingenomen gebieden deed zich echter al snel weer een verlandingsproces voor. Daardoor kon men in de 16e eeuw weer verloren gebied gaan inpolderen. Later volgden nieuwe inpolderingen waardoor de grootte van de Dollard in de 19e eeuw was teruggebracht tot eenderde van de grootte die hij aan het begin van de 16e eeuw had. Tegenwoordig is hij zo'n 100 km2 groot. Hij strekt zich uit van de monding van de Eems in Duitsland tot aan de Punt van Reide in Nederland. 

Afbeelding 2. Links: Soms is bij graafwerkzaamheden in de Dollardpolders nog te zien hoe de zee het veen overspoeld heeft. Hier ligt zeeklei (grijs; Formatie van Naaldwijk) bovenop veen (bruin; Formatie van Nieuwkoop). Ook in het veen zijn afzettingen van zeeklei te zien, die wijzen op het tijdelijk overstromen van het veengebied. Rechts: Deze goed behouden boomstam in het veen kwam tevoorschijn bij het graven van een diepe sleuf in de Dollardpolders. Midden: De rode pijlen geven plekken aan waar delen van bomen in het veen te zien zijn. Ook hier ligt boven het veen een pakket zeeklei.

Geologische facetten

De Dollard kunnen we als een estuariumkust beschouwen. Het is een zeearm die diep het land indringt en die begint met de monding van de rivier de Eems. Hij kent eb en vloed en er komt brakwater voor. Bij eb vinden we er geulen en droogvallende vlakten, de slikken. Daardoor zijn er overeenkomsten met een waddenkust. Verder komen we aan de rand van het vasteland kwelders tegen. De slikken en kwelders zijn typische verschijnselen van het opslibbingsgebied dat de Dollard in feite is. Door wisseling van eb en vloed vindt sedimentatie plaats. Als het vloed wordt, lopen de slikken onder water. Bij eb blijft dan steeds wat nieuw slib op de droogvallende slikken liggen waardoor deze groeien. Op een gegeven moment lopen ze dan bij vloed aan de landzijde niet meer onder water. Zoutminnende pionierplanten zoals zeegras en Engels slijkgras kunnen zich er dan vestigen. Met hun wortels houden ze het slib vast waardoor de slikken in een vrijwel permanent droog liggende kwelder overgaan. Hierdoor kan de plantengroei uitbundiger worden, want alleen bij erg hoog water of stormen loopt het nog onder. Veel kwelders zijn in de loop der tijd ingepolderd. Buitendijks kon het sedimentatieproces zich herhalen wat dan steeds tot een nieuwe polder leidde. Zo werd de Dollard steeds kleiner en kwam er meer land binnendijks te liggen. 

Afbeelding 3. Locatie 1 (Dyksterhusen) Links: Via kleine, ondiepe geultjes in het slik wordt het water afgevoerd naar de diepere delen van de Dollard die nog onder water staan. Rechts: Kwelderklifjes bij het voormalige boorplatform Dyksterhusen.

Drie interessante locaties

De hier genoemde processen kunnen we op een drietal plaatsen aan de rand van de Dollard wat beter bekijken: 
1) bij het voormalig boorplatform Dyksterhusen in Duitsland, 
2) bij de 'Kiekkaaste' bij Nieuwe Statenzijl, en 
3) bij de Reidehoeve in Termunten. 

Voormalig boorplatform Dyksterhusen

Bij dit boorplatform in Duitsland werden in de jaren zestig van de vorige eeuw proefboringen naar aardgas gedaan. Hier heeft men een prima uitzicht op de Dollard. Zowel tijdens eb en vloed zijn er interessante verschijnselen te zien. Tijdens afgaand tij valt aan de kust het slik langzaam droog. Via kleine, ondiepe geultjes wordt het water afgevoerd naar de diepere delen van de Dollard die nog onder water staan. Ook is hier aan de kust de abrupte grens tussen slik en kwelder goed te zien. Deze wordt gevormd door een steile erosierand van zogenaamde kwelderklifjes. Fouragerende vogels maken duidelijk dat in het slik veel dierlijk leven aanwezig is. Soms zijn in het slik golfribbels te zien en hier en daar steken houtresten omhoog. Met deze verschijnselen kan de Dollard ons een indruk geven hoe waddenmilieus er in het verre geologische verleden uitgezien hebben. Denk daarbij aan de miljoenen jaren oude golfribbels, plantenresten en fossiele bewijzen van dierenleven die we nu in gesteenten in de ons omringende landen terugvinden.

Afbeelding 4. Locatie 1 (Dyksterhusen) Links: Soms zijn in het slik golfribbels te zien. Rechts: Versteende (fossiele) golfribbels uit het Onder-Devoon in het Brohltal in de Eifel in Duitsland.

De 'Kiekkaaste' bij Nieuwe Statenzijl

Het natuurgebied bij de Kiekkaaste ligt aan de Nederlandse kant van de Dollard bij Nieuwe Statenzijl bij het sluizencomplex in de Westerwoldsche Aa. Hier zien we dat kwelder niet alleen ingenomen kan worden door pioniervegetatie die langzaam het drooggevallen land verovert, maar dat ook uitbundige begroeiing door riet mogelijk is. Via een plankier tussen riet en over kreken heen kan men naar de op hoge palen staande observatiehut de Kiekkaaste gaan. Tussen het riet is de bodem er nat en modderig. Het is een typische overgang tussen water en land waar nog steeds sediment aangevoerd kan worden dat tussen het riet wordt vastgehouden. Het plankier is echter niet overal en niet altijd even betrouwbaar of begaanbaar. Bij hoogwater en harde wind uit het noorden en noordwesten loopt het zelfs tot meer dan anderhalve meter onder water. Raadpleeg vooraf dan ook de waterstanden. Vanuit de observatiehut heeft men een uitstekend totaalbeeld van de kwelders, slikken en kreken die het getijdengebied vorm geven. Om een goede indruk te krijgen van de dynamiek van het getijdengebied is het aan te raden om bij verschillende waterstanden een kijkje te nemen. 

Afbeelding 5.  Locatie 2 (Het natuurgebied bij de Kiekkaaste bij Nieuwe Statenzijl) De foto's geven een impressie van een verlandend gebied. Via een plankier dringen we in het rietlandschap door en bereiken we uiteindelijk de op hoge palen staande observatiehut. Tussen het riet lopen kreken die het water bij eb afvoeren. Op de droogvallende bodem onder het riet zien we dan dat er slib wordt afgezet. Rechtsonder is te zien hoe de kreken in grotere geulen uitmonden.

Bij de Reidehoeve in Termunten

De Reidehoeve ligt dicht bij de Punt van Reide, een landtong ten oosten van Termunten. Vanaf een parkeerplaats die een klein stukje voor het bezoekerscentrum Reidehoeve ligt, kan men via een trap over de dijk een verscheidenheid aan fenomenen bekijken die bij het getijdenlandschap van de Dollard horen. Het water wordt hier door het gemaal Fiemel naar het buitendijkse gebied afgevoerd. Bij hoogwater is daar niets van te zien maar bij laagwater is duidelijk de afvoergeul van dit water in het slik zichtbaar. Hoewel deze geul haar bestaan aan een niet natuurlijke afwatering vanuit de polder dankt, geeft ze wel een duidelijke indruk van de waterhuishouding in het slik die men normaal niet zo gemakkelijk te zien zal krijgen. Rechts in het gebied zijn kwelders met kwelderklifjes te zien en kijkt men uit over de Punt van Reide. 

Afbeelding 6. Locatie 3 (Bij de Reidehoeve in Termunten) Een afvoergeul in het slik. Bij hoogwater is deze geul niet te zien (links) maar als het water zich bij eb terugtrekt, komt deze langzaam tevoorschijn (midden en rechts).