De Noordzee - geologie en ontstaan

De Noordzee en haar kustgebieden zoals we die nu kennen, hebben er niet altijd zo uitgezien. Eigenlijk is het zo dat het Noordzeebied steeds aan verandering onderhevig is. Het gebied zoals we het nu zien is dus in feite een momentopname. 

Het geologische verhaal van de Noordzeekust is een gecompliceerd verhaal dat niet zo eenvoudig op een overzichtelijke manier te vertellen is. Er spelen heel veel factoren een rol. Door op al die factoren in te gaan en alles te benoemen, ziet men op een gegeven moment door de bomen het bos niet meer en raakt het overzicht zoek. Om toch een overzichtelijk geheel te geven zijn heel wat concessies aan de volledigheid gedaan. Naast deze websitepagina zijn er nog drie pagina's over verschillende kustgebieden van de Noordzee. De links naar die pagina's staan onderaan deze tekst.

Over het Noordzeebekken en dikke pakketten sediment 

De Noordzee en aangrenzende delen van Nederland, België, Groot-Brittannië, Denemarken en Duitsland liggen in het zogenaamde Noordzeebekken. Dit Noordzeebekken is een uitgestrekt dalend gebied dat zich aan het begin van het Tertiair (Paleogeen) – dus zo’n 66 miljoen jaar geleden – begon te vormen. De verdere daling van dit bekken vindt nog steeds plaats. Dit wil niet zeggen dat de Noordzee daardoor steeds dieper wordt. Van hoger gelegen gebieden in vooral België, Duitsland en Frankrijk zijn in de loop der tijd door rivieren zoals de Rijn, Maas en Elbe grote hoeveelheden sedimenten (zand, klei en grind) aangevoerd die in het bekken terechtkwamen. Sinds het ontstaan van het Noordzeebekken hebben deze sedimenten plaatselijk al een dikte van meer dan 3½ kilometer bereikt.

Glacialen en het dalen en stijgen van de zeespiegel

Om te illustreren hoe het Noordzeegebied constant verandert, hoeven we niet helemaal naar het begin van het Paleogeen terug te gaan. In grove lijnen valt dat namelijk al te schetsen als we aanvangen met het voorlaatste glaciaal, het Saale-glaciaal dat van 238.000 tot 128.000 jaar geleden duurde. Tijdens dit glaciaal waren grote delen van Europa bedekt door een uitgestrekte en dikke ijskap met honderden meters dikke gletsjertongen. De zuidelijke grens van dit ijsgebied liep onder andere door Duitsland en het midden van Nederland. Ook een groot deel van het Noordzeegebied zoals we dat nu kennen, was erdoor bedekt. Doordat tijdens het glaciaal heel veel water in de vorm van ijs was opgeslagen, lag de zeespiegel een stuk lager. Waar nu Zeeland ligt, was toen dan ook geen Noordzee die het oversteken kon belemmeren naar het zuiden van wat nu Groot-Brittannië is. Maar of men daarbij droge voeten zou houden, is nog maar de vraag. Het water van de vroege Rijn, Maas, Schelde en Theems stroomden er namelijk zuidwaarts naar Het Kanaal. Kortom, het Noordzeegebied leek toen in niets op wat we tegenwoordig als zodanig kennen.

Na het Saale-glaciaal kregen we een warmere periode, het Eem-interglaciaal. Veel gebieden die eerst droog lagen, liepen onder water. Nederland en Groot-Brittannië werden weer door de zee gescheiden. Maar het werd opnieuw koud toen rond 116.000 jaar geleden het Weichsel-glaciaal begon. Het landijs bereikte weliswaar Nederland niet maar doordat veel water weer in de vorm van ijs werd opgeslagen, kon vanaf hier naar Groot-Brittannië worden overgestoken. Vanuit het zuiden van ons land was het natuurlijk wel vervelend dat daar weer het water van die Rijn, Maas, Schelde en Theems was … …

Afbeelding 1. Toen de Noordzeebodem tijdens de laatste twee glacialen droog lag, liepen er ook dieren zoals mammoeten rond. Deze mammoetskiezen zijn opgevist uit de Noordzee. Mammoetkiezen zijn opgebouwd uit een aantal lamellen. Als ze aan de weersinvloeden worden blootgesteld, kunnen de kiezen in afzonderlijke lamellen uiteenvallen (rechtsonder). Bovenkaakskiezen hebben een bol kauwvlak  (rechtsboven), onderkaakskiezen een hol kauwvlak (linksboven en linksonder). De munt van 1 euro geeft een idee van de grootte van de kiezen.

Afbeelding 2. Toen de Noordzeebodem tijdens de laatste twee glacialen droog lag, liepen er ook dieren zoals mammoeten rond. Dit middenvoetsbeentje (rechts in de afbeelding) is opgevist uit de Noordzee. Net zoals de mens kent de mammoet een aantal middenvoets- en middenhandsbeentjes (links). Per stuk zijn deze vrij groot (rechts; vergelijk de munt van 1 euro). Uit de Noordzee zijn in de loop der tijd grote hoeveelheden botten van Pleistocene dieren zoals de mammoet opgevist.

De Noordzee zoals we hem nu kennen, bestaat geologisch gezien dus nog niet zo lang. Zijn huidige vorm kreeg hij pas aan het einde van het Weichsel-glaciaal, ongeveer 11.500 jaar geleden. Maar ook dat gebeurde niet van het ene moment op het andere. Zo lag de zeespiegel rond 8000 jaar geleden nog zo’n 20 meter lager dan nu. Maar om in Groot-Brittannië te komen, zou men alweer moeten zwemmen. Daarna bleef de zeespiegel nog relatief snel stijgen tot zo’n 6000 jaar geleden. En daarbij kwam steeds meer land onder water te staan waardoor de kustlijn steeds veranderde. De huidige Noordzee ontstond. Toch kwam er geen rust want tot in onze tijd kwam er nog zo’n vijf meter zeespiegelstijging bij. En ook nu blijft de zeespiegel nog stijgen … …

Ligging en diepte van de Noordzee 

De Noordzee ligt voornamelijk op het continentaal plat. Hij grenst aan het westen van Denemarken en het noordwesten van Duitsland, aan het westen van Nederland, België en Frankrijk tot aan het Nauw van Calais, het oosten van Groot-Brittannië en het zuidwesten van Noorwegen. De gemiddelde diepte ervan is minder dan 100 meter. Alleen een klein stukje in het noorden dat niet meer op het continentaal plat ligt, heeft een diepte van zo’n 700 meter. Ten zuiden van de Doggersbank, die ten noordwesten van het Nederlandse vasteland ligt, is de diepte in het algemeen minder dan 50 meter. Op deze Doggersbank – een grote en hoge zandbank in de zee – is de Noordzee zelfs tot minder dan 15 meter diep.

Soorten kust langs de Noordzee

Om een indruk te krijgen van de verscheidenheid van de kusten langs de oostkant van de Noordzee, kunnen de volgende pagina's op deze website bekeken worden:

kustgebieden: de fjordenkust

kustgebieden: waddenkust

kustgebieden: duinenkust

Afbeelding 3 Bij zowel de Deense, Duitse als Nederlandse waddenkust komen we waddeneilanden tegen (links). Bij 'inhammen' aan de duinenkust kunnen we ook afwijkende kustvormen tegenkomen. Een voorbeeld daarvan is het Verdronken Land van Saeftinghe (rechts, sterretje) bij de Westerschelde. Het ligt in de Nederlandse provincie Zeeland bij de grens met België.

Voor wie zich verder in de items over de Noordzee wil verdiepen, zijn wellicht de onderstaande werken interessant. Voor het schrijven van deze items is voor een deel van deze werken gebruik gemaakt.

• De Ondergrond van Nederland van Ed F.J. de Mulder e.a. is een uitgave van Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten 2003.

• De Atlas van Nederland in het Holoceen onder redactie van Jos Bazelmans e.a. (met kaarten van Peter Vos) is een uitgave van Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2012.

• Zwischen Jadebusen und Unterelbe van Karl-Heinz Sindowski is een uitgave van Sammlung Geologischer Führer – Gebrüder Borntraeger, Berlin/Stuttgart 1979.

• Das ostfriesische Küstengebiet van Karl-Heinz Sindowsky is een uitgave van Sammlung Geologischer Führer – Gebrüder Borntraeger, Berlin/Stuttgart 1973.

• Die Entstehungsgeschichte der Insel Amrum van Malte Geschwinder is deel 1 van het Geologisches Kompendium des Öömrang Ferian.

Tekst en foto's: Jan Weertz