Zuid-Limburgse natuursteen als bouwsteen
Bouwstenen uit de bodem van Zuid-Limburg
In Zuid-Limburg en omgeving komen verschillende soorten gesteenten aan of nabij de oppervlakte voor. In het verleden hebben de bewoners deze gesteenten gebruikt om er kerken, kastelen, boerderijen en huizen mee te bouwen. Daarbij werden dan vooral die gesteenten gebruikt die in de directe omgeving gemakkelijk te verkrijgen waren. Als een bepaalde bouwsteen vaak gebruikt is, zegt dat dus iets over de gesteenten die er in de bodem voorkomen.
De kanteling van het gebied van zuidoost naar noordwest
De aanwezigheid van die verschillende gesteenten danken we voornamelijk aan een kanteling van het gebied dat wordt gevormd door Zuid-Limburg en omgeving. In het zuidoosten komt dit gebied omhoog en in het noordwesten zakt het in de diepte weg (afbeelding 1). In Zuid-Limburg wordt het dus ongeveer bij Vaals opgeheven om in de richting van ongeveer Geleen en Stein te dalen.
 |
| Afbeelding 1. De kanteling van het gebied waar Zuid-Limburg toe behoort. |
Erosie en sedimentatie als gevolg van de kanteling
In het omhoogkomende gebied vindt erosie plaats waardoor daar de bovenste gesteentelagen (die het jongst zijn) verdwijnen. Hierdoor komen oudere gesteenten aan de oppervlakte. In het wegzakkende gebied vindt sedimentatie plaats waardoor steeds jongere gesteenten afgezet worden. Door deze kanteling komen in het zuidoosten oude gesteenten uit het Carboon aan de oppervlakte. In het noordwesten liggen deze gesteenten uit het Carboon honderden meters onder de oppervlakte.
De rol van de rivieren en van breuken in de bodem
Onder andere door die kanteling konden de Maas en haar zijrivieren zoals de Geul en de Gulp zich diep in het landschap insnijden. Door deze erosie komen in de steile dalhellingen van de rivieren ook oudere gesteenten aan de oppervlakte voor. Ook breuken in de bodem spelen nog een rol bij het voorkomen van de verschillende gesteenten.
De verschillende bouwstenen in Zuid-Limburg
Voor wie zelf de kerken, kastelen, huizen en boerderijen van de foto's wil bekijken, zijn straatnamen en GPS-coördinaten opgenomen (paars, vetgedrukt). Hierbij is sprake van momentopnames waarbij we hebben geprobeerd de locatie zo goed mogelijk te beschrijven. De kans bestaat dat situaties op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de gegevens dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate anders/veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid.
Bouwstenen uit het Onder-Carboon (afbeelding 2)
Op nogal wat plaatsen komen we een grijze steen tegen die toegepast is bij een architectuurstijl die wel bekend staat als de Maaslandse Renaissance. Het is een harde kalksteen uit het Onder-Carboon. Aan of nabij de oppervlakte komt deze steen in Zuid-Limburg echter niet voor. Om hem te vinden, moeten we naar België. Daar treffen we hem veel langs de Maas en een aantal zijrivieren aan. Dat de steen zoveel in Zuid-Limburg gebruikt is, komt doordat de Maas een uitstekende transportweg was om het gesteente hierheen te vervoeren. Het is dus een uitzondering op de regel dat veel toegepaste bouwstenen in een gebied daar ook in aan of nabij de oppervlakte in de bodem te vinden zijn. Deze kalksteen kan voor verwarring zorgen want hij is er in meerdere gedaanten. In sommige zitten bijvoorbeeld veel fossielen, in andere weer niet. De grijze kleur is een verweringskleur. Als we een stuk van een steen afslaan, blijkt hij van binnen blauwzwart tot zwart te zijn. De meeste van deze harde kalkstenen staan in de handel bekend als hardsteen, soms als blauwe hardsteen. Ze worden ook wel kolenkalksteen of arduin genoemd. Bij sommige stenen ruiken we een lucht van rotte eieren als er een stuk van af geslagen wordt. Dat komt doordat er waterstofsulfide (H2S) vrijkomt. Die stenen worden ook wel stinkkalk genoemd.
 |
| Afbeelding 2. In Maastricht (alle foto's; v.l.n.r. de Bisschopsmolen aan de Stenen Brug - in de Tafelstraat - in de Grote Looierstraat), maar ook daarbuiten, komen we een grijze steen tegen die in de handel wel bekend staat als hardsteen. Het is een donkere, harde kalksteen die op veel plaatsen in de Maasvallei in België voorkomt. Hij stamt uit het Onder-Carboon. Dankzij de rivier de Maas als transportweg is hij op nogal wat plaatsen in Zuid-Limburg toegepast bij een architectuurstijl die wel bekend staat als de Maaslandse Renaissance. Deze bouwsteen is dus niet uit Zuid-Limburg zelf afkomstig. |
Bouwstenen uit het Boven-Carboon (afbeelding 3)
De oudste gesteenten van Zuid-Limburg stammen uit het Carboon. We vinden ze in het Geuldal in het zuidoosten van het gebied. Het zijn zandstenen, kwartsietische zandstenen en schalies en ze werden er vroeger in enkele groeves in de omgeving van Cotessen gewonnen: de Cottessergroeve, de Heimansgroeve en de Kampgroeve. Toepassing als bouwsteen komen we vooral in die omgeving zelf tegen.
 |
| Afbeelding
3. De oudste gesteenten van Zuid-Limburg stammen uit het
Boven-Carboon. We vinden ze in het zuidoosten van het gebied. Het zijn
zandstenen, kwartsietische zandstenen en schalies en ze werden er
vroeger in enkele groeves gewonnen: de Cottessergroeve,
de Heimansgroeve
en de Kampgroeve. Bouwstenen uit deze groeves vinden we onder andere
toegepast bij Hoeve Termoeren, Cottessen 8 in Cottessen (links en
midden) en bij de kerk van Epen (foto rechts) - GPS-coördinaten: N 50°46.618' O 005°54.745'. Op deze laatste plek zitten er echter ook enige andere stenen tussen. |
Deze kalkstenen komen we aan of vlakbij de oppervlakte tegen ten zuiden van de lijn Gronsveld – Sint Geertruid – Gulpen – Wittem. Ook hier geldt weer dat al deze kalkstenen niet hetzelfde zijn. Ze zijn niet allemaal even hard. Een hardere kalksteen die op beperkte schaal in het zuidoosten van het gebied gewonnen werd, staat wel bekend als bakovensteen omdat hij wel gebruikt werd voor het maken van bakovens. Deze witte kalksteen kan echter erg slecht tegen vorst. Daardoor vriest hij snel kapot.
 |
| Afbeelding 4. Uit het Boven-Krijt kennen we enkele soorten kalksteen. Gulpense kalksteen uit de Formatie van Gulpen is maar op enkele plaatsen toegepast. Deze witte kalksteen kan erg slecht tegen vorst en vriest snel kapot. Doordat men hem ook gebruikte voor het maken van bakovens wordt hij wel bakovensteen genoemd. Het gebouwtje op deze foto ligt aan de Vijlenstraat in Vijlen. In de loop der jaren is het door achterstallig onderhoud in een ruïne veranderd, maar in de loop van 2019 werd het in oude glorie hersteld. GPS-coördinaten: N 50°47.203' O 005°57.611' |
Deze gele kalksteen is iets jonger dan de Gulpense Kalksteen. We komen hem in het westen van Zuid-Limburg aan of vlakbij de oppervlakte tegen. Als bouwsteen werd hij in ondergrondse kalksteengroeven gewonnen. Deze groeven staan plaatselijk wel bekend als ‘mergelgrotten’. Soms bestaan ze uit enkele gangen. Er komen ook zeer uitgebreide gangenstelsels voor van vele kilometers lengte. In de groeven werd de kalksteen in blokken gezaagd. Niet alle kalksteen uit deze afzettingen was geschikt, men heeft alleen kalksteen uit bepaalde lagen gewonnen.
 |
Afbeelding
5. De Maastrichtse kalksteen (Boven-Krijt) uit de Formatie
van Maastricht is op veel plaatsen in
Zuid-Limburg en omgeving toegepast als bouwsteen. Het is een geelwitte
kalksteen.
|
Kunrader Kalksteen is ongeveer even oud als Maastrichtse Kalksteen. Hij komt aan of vlakbij de oppervlakte voor in een beperkt gebied rond vooral Kunrade, Ubachsberg, Simpelveld en Valkenburg. De afzettingen van dit gesteente bestaan uit zowel harde als zachte lagen. De hardere steen is voornamelijk in het gebied zelf als bouwsteen toegepast. De Kunrader Kalksteen werd niet gezaagd maar in vorm gekapt.
 |
Afbeelding
6. De Kunrader kalksteen (Boven-Krijt) hoort net als de
Maastrichtse kalksteen in de Formatie van Maastricht thuis. Hij is
echter harder en iets geelgrijs van kleur. We zien hier de toepassing
ervan:
|
Vuursteen (silex) is vooral in het Nederlandse Zuid-Limburg en de Belgische provincie Limburg als bouwsteen gebruikt. De vuursteen komt daar in de ondergrond in banken (lagen) voor in de kalksteenafzettingen uit het Boven-Krijt (Formaties van Gulpen en Maastricht). Het is niet verwonderlijk dat we de vuursteen vaak in combinatie met deze kalksteen als bouwsteen tegenkomen. De vuursteen uit deze banken in de kalksteen is vaak zeer grillig van vorm. Zo kan hij een pijpvorm of plaatvorm hebben. In de meeste gevallen gaat het echter om grillige knollen met allerlei uitstulpingen. Soms heeft men deze vuursteen zonder hem verder te bewerken als bouwsteen toegepast. In andere gevallen is de vuursteen eerst bekapt voordat men hem als bouwsteen gebruikte. Bij vuursteen als bouwsteen kan het ook om verkiezeld krijt gaan. Verkiezeld krijt heeft een wat andere ontstaansgeschiedenis dan de hiervoor genoemde vuursteen. Het is pas veel later dan de afzetting van de kalksteen uit het Boven-Krijt uit die kalksteen ontstaan door verkiezeling. In het zuidoosten van het gebied is een deel van de kalksteen uit het Boven-Krijt tijdens het Tertiair opgelost (geërodeerd). Daardoor is een dikke laag onopgeloste delen overgebleven. Die laag bestaat uit klei en zand waarin heel veel vuursteen zit. We noemen dit het vuursteeneluvium. Vuursteen hieruit is in het grensgebied in het zuidoosten regelmatig als bouwsteen gebruikt. Hoewel deze vuursteen dus tijdens het Boven-Krijt werd gevormd, is hij later gewonnen in een afzetting uit het Tertiar.
 |
Afbeelding 7. De toren van Eben-Ezer in Eben-Emael (B) is van grillig gevormde vuursteenknollen gemaakt. Vuursteen vinden we als lagen (banken) in de kalksteen uit het Boven-Krijt. Meer informatie over vuursteen als bouwsteen is te vinden op de pagina bouwen met vuursteen (silex). |
 |
Afbeelding 8. Bouwen met vuursteen (verkiezeld krijt) in Sint-Martens-Voeren (B). Verkiezeld krijt heeft een wat andere ontstaansgeschiedenis dan de vuursteen van afbeelding 7. Kijk voor meer informatie hierover op de pagina bouwen met vuursteen (silex). |
Op weinig plaatsen in Zuid-Limburg komen we Nievelsteiner zandsteen als bouwsteen tegen. Hij stamt uit het Mioceen en komt in het noordoosten van Zuid-Limburg aan of vlakbij de oppervlakte voor. Zo vinden we hem in de buurt van Kerkrade. De bouwstenen die van deze zandsteen zijn gemaakt, hebben meestal een vrij groot formaat.
 |
Afbeelding
9. Nivelsteiner
zandsteen is een fijnkorrelige zandsteen uit het Mioceen (Tertiair).
We vinden hem op beperkte schaal toegepast als bouwsteen.
|
Voordat de Maas op haar huidige plaats stroomde, zwierf ze tijdens het Pleistoceen door grote delen van Zuid-Limburg. Als getuige daarvan vinden we daar nu nog afzettingen van de rivier. Er zitten veel zwerfstenen van diverse formaten in. Ook deze zwerfstenen heeft men gebruikt om mee te bouwen.
 |
| Afbeelding 10. De Maas heeft vroeger in grote delen van Zuid-Limburg gestroomd. Meer hierover: sporen van de oermaas in Zuid-Limburg (deel 1) en (deel 2). Het gebruik van Maasgesteente om mee te bouwen komen we op veel plaatsen tegen, zoals bij de Schweibergerweg 6 tussen Schweiberg en Mechelen - GPS-coördinaten: N 50°47.254' O 005°54.782' - (links en midden). Bij Terlinden (rechts) - GPS-coördinaten: N 50°47.100' O 005°49.923' - op de hoek Kütersteenweg met de Karsvelderweg is Maasgesteente voor bestrating gebruikt. De Maas stroomt op deze plaatsen echter al heel lang niet meer. |
In grote delen van Zuid-Limburg vinden we een geelbruine grondsoort die bekend staat als löss. Deze löss stamt uit het voorlaatste en laatste glaciaal, het Saalien en het Weichselien. Löss is een eolisch sediment ofwel een windafzetting. Doordat tijdens de koude glacialen grote delen van het noordelijk halfrond onbegroeid waren of maar spaarzame begroeiing kenden, had de wind vrij spel. Fijne gronddeeltjes werden daardoor in de lucht getransporteerd, vaak over behoorlijke afstanden. Hierdoor treffen we in Zuid-Limburg die lössafzettingen aan. Löss speelde vroeger een belangrijke rol bij het bouwen van de zogenaamde vakwerkhuizen. Hoewel het bij de lössdeeltjes niet om stenen gaat, nemen we löss toch in dit verhaal over bouwstenen op.
 |
| Afbeelding 11. Bij de bouw van vakwerkhuizen werd löss gebruikt. We kunnen dat goed zien bij vervallen exemplaren zoals hier in Gulpen. Dit vakwerkhuis is inmiddels gelukkig gerestaureerd, maar de toepassing van de löss is daardoor niet meer te zien. Löss is in grote delen van Zuid-Limburg afgezet. |
 |
| Afbeelding 12. Enige voorbeelden van vakwerkhuizen bij Epen. Links: op de hoek van de Terzieterweg met de Dorphof. GPS-coördinaten: N 50°46.223' O 005°54.836'. Midden en rechts: langs de Terzieterweg. GPS-coördinaten: N 50°45.973' O 005°54.879'. |
Foto's: Jan en Els Weertz