De Belemniet

Home

Onderwerpen

Producten

Excursiepunten

Contact

Links

Over ons

Sitemap

Löss

Een afzetting die niet alleen in Zuid-Limburg voorkomt

Löss in Nederland en België

In grote delen van Zuid-Limburg en enkele kleinere gebieden in het zuidoosten van Gelderland treffen we een geelbruine grondsoort aan die bekend staat als löss. Löss komt echter niet alleen in Nederland voor. We treffen deze windafzetting ook aan in België ten zuiden van de lijn Vilvoorde-Leuven-Tienen-St.Truiden tot ongeveer bij het Nederlandse Maastricht. 

Löss in Europa

In feite maakt deze Belgische en Nederlandse löss deel uit van een groot lössgebied dat zich verder uitstrekt via Duitsland en Polen tot in de Oekraïne. Daartoe behoort ook de löss in het Bekken van Parijs en de löss die voorkomt in meerdere delen van het 800.000 vierkante kilometer grote Donaubekken in Zuid-Oost Europa.  In Europa vinden we verder ook löss in grote delen van Rusland.  Maar ook buiten Europa komen uitgestrekte lössgebieden voor. 

loss Zuid-Limburg Afbeelding 1. Tijdens werkzaamheden aan de infrastructuur is het wel eens mogelijk om een kijkje in de ondergrond te nemen.
 
linksboven: In 2009/2010 was bij werkzaamheden langs het Albertkanaal bij Vroenhoven (België) de opbouw van de bodem te zien: een lösspakket (gele pijl) bovenop afzettingen van de Maas.

rechtsboven: In 2016 was tijdens werkzaamheden bij Hoensbroek het lösspakket (gele pijl) te zien.

onder: Bij een wegreconstructie in 2009 was het lösspakket tussen Nijswiller en Lemiers zichtbaar. 

Löss komt wereldwijd voor

Met uitzondering van Antartica vinden we löss op alle continenten. Op het noordelijk halfrond vinden we löss vooral in het middenwesten van de USA in Noord-Amerika en in het noorden van China in Azië. De dikste lössafzettingen vinden we ook in die gebieden, en wel in de omgeving van de rivier Missouri in de Amerikaanse staat Iowa (meer dan 60 meter dik) en langs de Gele Rivier in China (meer dan 100 meter dik). De Gele Rivier dankt zijn naam trouwens aan de löss die er door erosie in wordt afgevoerd. Vanuit de lucht kan hij op bepaalde momenten plaatselijk als een geel lint in het landschap gezien worden. De Gele Rivier mondt uit in de Gele Zee die ook weer zijn naam aan de geelbruine löss dankt. In het dikke lösspakket in China groef men vroeger holen uit voor woondoeleinden. De löss zelf werd in blokken gezaagd om mee te bouwen. Op het noordelijk halfrond vinden we in Azië verder belangrijke lössgebieden in Kazachstan en Oezbekistan en op meerdere plaatsen in Rusland. Op het zuidelijk halfrond komen we belangrijke lössgebieden tegen in Uruguay en Argentinië in Zuid Amerika en in Nieuw Zeeland in het werelddeel Oceanië. En hoewel we voor de löss uit dit item vooral naar Zuid-Limburg kijken, is het dus zeer zeker niet uniek voor dit gebied.

loss in Zuid-Limburg Afbeelding 2. In deze bouwput ten oosten van het Savelsbos nabij Sint Geertruid zien we in 2001 een deel van de dikke lössafzettingen (links). Ook in de berm van veldwegen kunnen we in Zuid-Limburg de löss tegenkomen (midden). Bij werkzaamheden voor de waterleiding langs de Kampweg ten westen van het Savelsbos bij Gronsveld was in 1999 deze lössafzetting (mogelijk colluvium) te zien (rechtsboven). Bouwput in de löss bij Mechelen (rechtsonder).

Dikte van het lösspakket in Zuid-Limburg 

Het lösspakket in Zuid-Limburg is over het algemeen zo'n 3 tot 5 meter dik maar ook hier zijn uitschieters naar meer dan 20 meter mogelijk. Naast de al genoemde lössafzettingen in Nederland, hebben we nog de zogenaamde Brabantse Leem in het midden en noorden van Limburg. Deze wordt wel gezien als löss die in het water is afgezet. 

loss en losspoppetje Afbeelding 3. De kleur van de löss (ook op de afbeeldingen hierboven) varieert. Met een proefje valt aan te tonen dat dit er mee te maken heeft of de löss droog (links) of nat (midden) is. Natte löss ziet er donkerder uit.

In de löss kunnen knolvormige concreties voorkomen. We noemen die lösspoppetjes (rechts). Dit lösspoppetje is 5 cm lang.

Ouderdom van de löss en transport door de lucht

De löss die in Zuid-Limburg in Nederland is afgezet, stamt uit de twee laatste glacialen, het Saalien en het Weichselien. De oudste afzettingen ervan (uit het Saalien) dateren van zo'n 350.000 jaar geleden. De jongste (uit het Weichselien) zijn maar 10.000 tot 20.000 jaar oud. Löss is een eolisch sediment ofwel een windafzetting. Doordat tijdens de koude glacialen grote delen van het noordelijk halfrond onbegroeid waren of maar spaarzame begroeiing kenden, had de wind vrij spel. Fijne gronddeeltjes werden daardoor in de lucht over vaak behoorlijke afstanden getransporteerd. De kleinste en lichtste gronddeeltjes kwamen natuurlijk het verste. Zandkorrels landden daardoor eerder dan de fijnere lösskorreltjes. Hierdoor treffen we in bepaalde delen van Nederland dekzanden aan en pas in het verderop gelegen Zuid-Limburg de lössafzettingen. De afzettingen van die löss heeft in meerdere fasen plaatsgevonden. Doordat het tijdens de glacialen niet altijd even koud was, kon er regelmatig wat meer begroeiing ontstaan waardoor het lösstransport stagneerde. Eerder afgezette löss kan dan bovendien door erosie weer geheel of gedeeltelijk verdwijnen. Later kon dan weer nieuwe lössafzetting plaatsvinden. Het lösspakket is dan ook laagje voor laagje opgebouwd. 

Herkomst van de löss uit Zuid-Limburg

Precies aangeven waar de Zuid-Limburgse löss vandaan komt, is niet zo eenvoudig. Het lösspakket is namelijk niet alleen uit verschillende laagjes opgebouwd, er blijken ook kleine verschillen in afzonderlijke lösslaagjes en lösslagen voor te komen. Deze verschillen maken duidelijk dat niet alle löss uit hetzelfde gebied afkomstig is. Zo is een deel ervan afkomstig uit het bekken van de Noordzee die tijdens een deel van de glacialen droog lag. Wat nu zeebodem is, was toen dus gewoon land. En daar had de wind vrij spel. Een ander deel van de löss komt uit het deltagebied en de rivierdalen van vooral de Rijn en Maas en de noordelijk ervan gelegen landstreken. Delen daarvan vielen namelijk bij tijd en wijle droog. Weer een ander deel van de löss blijkt uit de directe omgeving te komen. 

loss bij vakwerkhuis
Afbeelding 4. Bij de bouw van vakwerkhuizen werd ook löss gebruikt. We zien dit hier bij een vervallen exemplaar in Gulpen.

Erosie en colluvium

Al eerder is opgemerkt dat de löss in Zuid-Limburg niet overal even dik is. Op sommige plaatsen is de löss zelfs vrijwel helemaal door erosie weggespoeld. Het weggespoelde materiaal is in lager gelegen delen opnieuw afgezet en staat dan bekend als colluvium. Het vaak meerdere meters dikke lösspakket dat we bijvoorbeeld bij de Zuid-Limburgse dorpen Rijckholt en Gronsveld tegenkomen, bestaat uit zo'n colluvium.

loss colluvium modderstroom Afbeelding 5.Tijdens hevige onweersbuien stroomde in het recente verleden het regenwater in Zuid-Limburg vanaf de hogere plateaus via holle wegen de dalen in. Hier is zo'n situatie aan het begin van deze eeuw in het dorp Rijckholt te zien. Vanaf de Romboutsweg (veldweg) stroomt het met löss beladen (en daardoor gekleurde) water via de Steenstraat verder het Maasdal in. Op deze manier moet ook het colluvium ontstaan zijn. Tegenwoordig ligt hogerop langs de Romboutsweg een wateropvangbekken waardoor dit fenomeen wellicht tot het verleden zal behoren.

Samenstelling en ontkalking van löss

Löss is qua formaat kleiner dan zand en groter dan klei. Daardoor behoren de lössafzettingen tot de siltfractie. In België spreekt men in plaats van silt van leem. Als men het in België bijvoorbeeld over de Brabantse leemstreek heeft, dan heeft men het dus over dezelfde soort afzetting als bij het Zuid-Limburgse lössgebied in Nederland. Löss is een vruchtbare grondsoort die voor het grootste deel uit kwartskorreltjes (siliciumdioxide) bestaat. Daarnaast komt er nog een deel kleimineralen en kalk in voor. Door verweringsprocessen zijn bijvoorbeeld delen van de lössafzettingen in Zuid-Limburg echter geheel of gedeeltelijk ontkalkt.

Holle wegen 

Karakteristiek voor lössgebieden zijn de holle wegen. Holle wegen zijn in de loop der eeuwen uitgesleten door erosie of door het veelvuldig gebruik ervan met karren en wagens. Doordat löss goed in steile wanden kan blijven staan, zijn deze holle wegen vaak behoorlijk diep. In Zuid-Limburg en het aangrenzende deel van Belgisch Limburg en de kleinere lössgebieden in Gelderland komen we deze wegen op verscheidene plaatsen tegen. Ook elders in België, zoals in het Land van Herve in Wallonië, treffen we ze aan. 

Voor het schrijven van dit item over löss is van de volgende bronnen gebruikgemaakt: 

• W.M. Felder, Löss in de provincie Limburg, Grondboor & Hamer (Nederlandse Geologische Vereniging), jaargang 43, nummer 5/6, november 1989. 

• Dirk Goossens, Inleiding tot de geologie en geomorfologie van België, Uitgeverij van de Berg/Geologische Boekhandel W.G. Witkam, Enschede 1984. 

• Sheldon Judson & Marvin E. Kauffman, Physical Geology, Prentice Hall, Englewood Cliffs/New Jersey 1990 

National Geographic Society, Loess, www.nationalgeographic.org (versie 7 januari 2019) 

Encyclopædia Britannica, loess; sedimentary deposit, www.britannica.com (versie 7 januari 2019) 

GeoloGIS (vakgroep Geografie, Universiteit Gent), Eolisch transport; lössafzettingen, www.cartogis.ugent.be (versie 7 januari 2019) 

Wikipedia, Löss, www.nl.wikipedia.org (versie 7 januari 2019)

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz
© De Belemniet