Afbeelding 1. De historie van het Maasgebied in Zuid-Limburg (naar een kaartje van J. van Eijk in het in deel 2 van dit item genoemde boekje van P.J. Felder). 1) Eijsden - 2) Rijckholt - 3) Gronsveld - 4) Heer - 5) Cadier en Keer - 6) Örenberg - 7) Margraten - 8) Gulpen - 9) Vijlen - 10) Epen - 11) Kosberg - 12) Slenaken - 13) Hoogcruts

Om sporen van de oermaas te ontdekken, zullen we in het onderstaande een beetje door Zuid-Limburg gaan zwerven. Soms hebben we daarbij met de Oostmaas te maken, soms met de Westmaas. Weer een andere keer zullen gesteenten meer algemeen als van de Maas beschreven worden. En soms komt het voor dat heel even andere Zuid-Limburgse rivieren aan bod komen. 

De Maas komt dus bij Eijsden ons land (Nederland) binnen. Iets ten noorden van Eijsden liggen de dorpen Rijckholt en Gronsveld. Beide dorpen zijn op een Midden-Pleistoceen terras van de Westmaas ontstaan. De Rijksweg die door Rijckholt en Gronsveld loopt, volgt zo'n beetje de westelijke rand van dit terras. De straten links van de Rijksweg lopen allemaal naar beneden. Ze komen op een lager terras uit, dat in feite de tegenwoordige riviervlakte vormt (afbeelding 2). De Maas zelf stroomt echter nog een stuk verder westelijk. 

Afbeelding 2. De straten links van de Rijksweg lopen in Rijckholt en Gronsveld allemaal naar beneden. Boven van links naar rechts: Kasteelstraat Rijckholt, Dominicanenstraat Rijckholt, Dokter Poelsstraat Gronsveld, Hennemettenstraat Gronsveld. Onder van links naar rechts: Stationsstraat Gronsveld, Van Caldenborghstraat Gronsveld.

Tussen Rijckholt en Gronsveld hebben we hier en daar een goed uitzicht op het oosten, waar we de hellingen van het Savelsbos kunnen zien (afbeelding 3). Dit hellingbos bevindt zich op de overgang naar een ouder terras van de Westmaas uit het late Vroeg-Pleistoceen dat enige tientallen meters hoger ligt. 

Afbeelding 3. Foto links en midden: Zicht vanaf het lagere terras tussen Rijckholt en Gronsveld dat in feite de tegenwoordige riviervlakte vormt. De foto's laten de situatie in de winter en in de zomer zien. De rode streepjes geven de verschillende terrassen aan. GPS-coördinaten links van het huis: N 50°48.181' - O 005°43.977' Foto rechts: Zicht op het dorp Rijckholt vanaf het hoge terras bij het Savelsbos (GPS-coördinaten: N 50°47.971' - O 005°44.668'). Te zien is hoe Rijckholt veel lager op het middelste en lagere terras in het Maasdal ligt.

De Maas heeft zich hier in het verre verleden echter niet alleen ingesneden (waardoor de terrassen ontstonden); ze heeft er ook heel wat (zandig) grind gesedimenteerd. Dit grind werd in het verleden in een aantal groeves voor verscheidene doeleinden gewonnen. Zo gebruikte men het bijvoorbeeld om veldwegen mee te verharden. Wat grotere stenen uit het grind konden als bouwsteen gebruikt worden. Stenen die nog een slag groter waren, konden als schampstenen (afbeelding 4) gebruikt worden bij de inrijpoorten van boerderijen. Als de boeren dan wat krap met hun wagens indraaiden, beschadigden ze de muren niet. Eigenaren van woningen en grondstukken (die aan met grind verharde wegen lagen) en pachters van gemeenteweiden moesten vaak helpen bij het onderhoud van die wegen. Deze hand- en spandiensten stonden plaatselijk wel bekend als 'botte'. Bij deze werkzaamheden hielpen alle gezinsleden mee. Grindwinning in de groeves was daarbij zeker niet zonder gevaar. In 1848 ging het zelfs goed mis toen in een grindgroeve ten noorden van Gronsveld acht mensen onder een instortende grindwand bedolven raakten en daarbij om het leven kwamen. Ter herinnering aan deze verschrikkelijke gebeurtenis werd bij de (nu niet meer bestaande) groeve een hardstenen herdenkingskruis (afbeelding 4) opgericht waarop de namen van de slachtoffers stonden. Het 'botte' raakte kort na de Tweede Wereldoorlog in onbruik. 

Afbeelding 4. Boven links en midden: verlaten grindgroeves in het Savelsbos (GPS-coördinaten respectievelijk: N 50°48.379' - O 005°44.538' en N 50°48.199' - O 005°44.994'). Onder links en midden: schampstenen bij boerderijen in Bruisterbosch en Eckelrade. De steen bij Eckelrade is tegenwoordig helaas niet meer aanwezig. Onder, de derde foto: een van de 'Veer Sjtejn' in het Savelsbos (GPS-coördinaten: N 50°48.349' - O 005°44.639'). Geheel rechts is het herdenkingskruis te zien dat aan het ongeluk in de groeve ten noorden van Gronsveld herinnert.

Een mooi voorbeeld van een nog bestaande (verlaten) grindgroeve vinden we ten oosten van Gronsveld in het Savelsbos, als geologisch monument (afbeelding 4). De bosweg waar de groeve aan ligt, is plaatselijk bekend als Saovelswëg (Savelsweg). Ze bestaat uit een open plaats die is ontstaan door het afgraven van het grind. Aan de noordelijke achterkant van de open plaats is een deel van de groevewand zichtbaar. Het zandige grind is bruin van kleur. Die kleur wordt veroorzaakt door ijzer in de bodem. Bij de ingang van de groeve ligt een wat grotere zwerfsteen: een diabaas die afkomstig is uit de groeve. Iets meer oostelijk komt de Saovelswëg uit op een kruising die plaatselijk bekend staat als 'de Veer Sjtejn' (de Vier Stenen; afbeelding 4). Deze naam dankt ze aan de vier grote zwerfstenen die op de hoeken van de kruising liggen. Aangenomen wordt dat de Maas dergelijke grote zwerfstenen vanuit de Ardennen naar Zuid-Limburg heeft kunnen transporteren doordat de stenen ingebed waren in ijsschollen. Door de inbedding in het ijs kon de combinatie zwerfsteen/ijs een soortelijk gewicht krijgen dat gelijk of lager was dan dat van het rivierwater. Op die manier was transport mogelijk. Zulke grote (en nog grotere) zwerfstenen van de Maas treffen we op meerdere plaatsen in Zuid-Limburg aan. Zo vinden we bijvoorbeeld een aantal bij de ingang van het Natuurhistorisch Museum in Maastricht. In dit opzicht ook interessant is de mooie verzameling zwerfstenen die op de Steenberg in Mesch ligt (afbeelding 5). 

Afbeelding 5. Linksboven: Grindafzetting van de Maas in kalksteengroeve 't Rooth bij Bemelen/Cadier en Keer. Het zwarte bandje in het grind wordt veroorzaakt door mangaanoxide. Daarboven is een lösslaag te zien. Rechtsboven: Deze grote zwerfsteen (Tertiaire zandsteen) op het Oranjeplein (GPS-coördinaten: N 50°49.928' - O 005°58.958') in Simpelveld is door de Maas vervoerd. Hij is gevonden in grindgroeve Rodeput. Onder: De verzameling zwerfstenen van de Maas op de Steenberg (GPS-coördinaten N 50°46.192' - O 005°44.158') in Mesch. De eruit gelichte steen is een conglomeraat van Fépin uit Noord-Frankrijk.

Als we vanuit Gronsveld ongeveer in noordelijke richting gaan, komen we in het tot de gemeente Maastricht behorende dorp Heer. Ook hier lopen de straten links van de Rijksweg (die hier Dorpstraat gaat heten) weer naar beneden om zo op het lagere terras uit te komen. Bij de verkeerslichten gaan we rechtsaf, de Akersteenweg (N278) in de richting van Cadier en Keer. Deze weg - die op een gegeven moment weer Rijksweg gaat heten - gaat na enige tijd duidelijk hellingopwaarts om zo'n 60 meter hoger op dat eerdergenoemde oudere terras van de Westmaas uit het late Vroeg-Pleistoceen uit te komen.

Ga naar 'Sporen van de oermaas in Zuid-Limburg (deel 2)'