Heilzame aarde en steenstof
(steenpoeder)
tegen ziekten
en andere ongemakken
(deel 1)
Reeds
in het verre
verleden werd in het (volks)geloof en de volksgeneeskunde aan gewijde
aarde (zand, klei en dergelijke) en steenstof een geneeskrachtige
werking toegekend. Steenstof en aarde konden deze bijzondere
eigenschappen op een aantal manieren krijgen: ze werden door priesters
gewijd, ze waren afkomstig van de directe omgeving van het graf van een
heilige of ze stamden van een plek waar een heilige een bijzondere daad
had verricht of gestorven was. Steenpoeder zou men kunnen verkrijgen door het van bijvoorbeeld kerken
of stenen kruisen af te schrapen. We
zouden dus ook van steenschraapsel kunnen spreken. In het algemeen zal
de winning van steenpoeder op deze manier geen goedkeuring van de
kerkelijke autoriteiten hebben gehad want in feite kwam het neer op het
beschadigen van de winplaats.
Eigenlijk hebben zulk steenpoeder en zulke aarde overeenkomsten met
relikwieën. En soms behoren ze zelfs tot de
relikwieën,
bijvoorbeeld als het om aarde uit het graf van een heilige gaat. Bij
christenen speelt in Nederland en omgeving vooral het rooms-katholieke
geloof een rol bij de verering van relikwieën. Daarmee worden
hier
door de gelovigen dan overblijfselen bedoeld van heiligen of voorwerpen
die met het lichaam van een heilige of met het lichaam van Jezus of
Maria in contact zijn geweest.
Hoewel het aantal plaatsen waar men gewijd en geheiligd steenpoeder en
aarde kan krijgen in de loop der tijd is afgenomen, komen we het
gebruik tegenwoordig nog steeds tegen. In Nederland en België
troffen we inmiddels zes van zulke plaatsen aan.
Kerken en kapellen met gewijde aarde
Sint
Gerlachuskerk - Houthem-Sint Gerlach
De Sint-Gerlachuskerk vinden we in de provincie Limburg in Houthem-Sint
Gerlach (gemeente Valkenburg aan de Geul). Ongeveer in het midden van
de kerk staat de tombe van de heilige Gerlachus. In een open ruimte
onder de tombe ligt een hoop 'zand'. Dat het om 'gewijd zand' gaat,
staat op een bordje naast de tombe (afbeelding 1). Bij nadere inspectie blijkt dat het
niet om zand maar om kalksteenpoeder gaat. Dit kalksteenpoeder is
afkomstig van de kalksteenafzettingen uit het Boven-Krijt die hier zo'n
65 miljoen jaar geleden in het gebied zijn afgezet. De plaatselijke
bevolking noemt deze kalksteen mergel. Dat het om kalksteen en niet om
zand gaat, maakt voor de toepassing ervan echter geen verschil. Bij de
hoop kalksteenpoeder ligt een schepje en naast de tombe staat een
houder met plastic zakjes. Zo worden gelovigen in de gelegenheid
gesteld om wat van het poeder in een zakje mee naar huis te nemen. Met
een eveneens aanwezige handveger kan eventueel gemorst poeder weer
netjes onder de tombe geveegd worden.
Het kalksteenpoeder wordt door de gelovigen gebruikt om zieke dieren te
genezen. Verder zou graan waaraan iets van dit poeder is toegevoegd
ratten en muizen uit de buurt houden. Uitgestrooid in de stallen zou
het goed zijn voor het algehele welbevinden van het vee. Ook zou het
goed zijn voor planten en bloemen als men iets ervan toevoegt aan de
aarde waarin ze groeien.
Aan de basis van dit gebruik staat de ridder Gerlachus uit de twaalfde
eeuw. Gerlachus besloot op een gegeven moment om zijn leven te beteren.
Na jaren van boetedoening werd Gerlachus kluizenaar op zijn eigen
landgoed in de buurt van het huidige Houthem-Sint Gerlach. Volgens de
overlevering deden zich na zijn dood bij zijn graf kleine wonderen
voor. Hierop gingen de mensen grond van zijn graf meenemen omdat ze er
allerlei heilzame werkingen aan toeschreven. Ook de stoffelijke
overblijfselen van de heilige, zoals stukjes bot, werden
begerenswaardige objecten. Dit verschijnsel was vroeger niet
ongebruikelijk. Tegenwoordig komen we overblijfselen van heiligen nog
steeds als relikwieën in kerken tegen.
In Houthem-Sint Gerlach werd het gebruik rond het graf van Sint Gerlach
op een gegeven moment meer gestructureerd en kwam het 'zand' op een
fatsoenlijke manier voor de gelovigen beschikbaar.
 |
| Afbeelding 1. De tombe van Sint Gerlach(us) met het gewijde zand |
Sint
Gerlachuskerk - Banholt
In Banholt (gemeente Eijsden-Margraten) in de provincie Limburg ligt
eveneens een Sint-Gerlachuskerk. Het 'zand' (in dit geval weer
kalksteenpoeder) wordt ieder jaar tijdens de feestdag van Sint Gerlach
in januari gezegend. Daarna worden er zo'n 150 zakjes mee gevuld die
dan achter in de kerk bij het beeld van Sint Gerlach komen te liggen (afbeelding 2).
Tijdens een bezoek aan de kerk in maart lagen er nog een stuk of tien.
Het gebruik moet dus nog zeer levendig zijn. Gelovigen nemen het 'zand'
mee om het bij het vee in de stallen te strooien om het zodoende te
vrijwaren van ziekten. Sint Gerlach wordt hier in Banholt in het
algemeen aangeroepen tegen ziekten bij mens en dier.
 |
| Afbeelding 2. Zakjes met gewijd zand in de Sint Gerlachuskerk in Banholt |
Sint
Catharinakerk - Montfort
In de Sint Catharinakerk in het Limburgse Montfort (gemeente Roerdalen)
wordt Sint Antonius (Sint Antonius Abt, ook bekend als Antonius met het
varken) vereerd. Bij zijn beeld achter in de kerk staat een emmer met
gewijd zand (afbeelding 3). Er naast ligt een schepje. Gelovigen komen nog steeds van
heinde en ver om wat van dat zand mee te nemen. Ze strooien het op
akkers om deze vruchtbaarder te maken. Ook strooien ze het in de
stallen bij het vee om ziekte en onheil af te weren. Het gewijde zand
in de emmer is metselzand dat in een zak in de bouwmarkt gekocht wordt.
In de kerk wordt het dan door de pastoor gezegend.
 |
| Afbeelding 3. De emmer met gewijd zand in de Sint Catharinakerk in Montfort |
Goddelijke
Zaligmakerkerk - Hakendover
Hakendover (in de Belgische provincie Vlaams-Brabant) ligt ten
zuidoosten van Tienen. Hakendover geniet vooral bij katholieken
bekendheid door de paardenprocessie die er ieder jaar op Paasmaandag
plaatsvindt. Dan worden ook bedevaartgangers en dieren gezegend en
vindt er een paardenrennen over de akkers plaats. Bedevaartgangers
kunnen van het kerkhof wat gewijde aarde meenemen (afbeelding 4). Deze aarde kan
gebruikt worden ter afwering of uitbanning van allerlei onheil. Ze
wordt bijvoorbeeld op akkers gestrooid en men geeft deze aan het vee.
De gewijde aarde vinden we op het kerkhof aan de achterkant van de kerk
onder een afdakje tussen twee steunberen. Aan de voorkant is dit hok
afgescheiden met twee betonbanden. Vroeger stond op de betonbanden een
stevig ijzeren hekwerk met toegangshekje met hangslot. Gewijde grond
kon men daar dan voor een paar centimes kopen van een vrouw die de
grond vanuit het hok aanreikte. Tegenwoordig wordt de grond niet meer
verkocht; men kan er gewoon wat van meenemen.
 |
| Afbeelding 4. Het hok met de gewijde aarde op het kerkhof van Hakendover |
Sint
Evermaruskapel
- Rutten
Rutten (in de Vlaamse provincie Limburg) behoort tot de gemeente
Tongeren. In de vloer van de Sint Evermaruskapel bevindt zich een putje
dat met een tegel is afgesloten (afbeelding 5). In het putje zit gewijde aarde die
door de gelovigen meegenomen kan worden. De aarde gebruikt men om zieke
dieren te genezen door er wat van in hun voer te mengen. Verder wordt
de aarde ook op de akkers gestrooid. Gelovigen gebruiken de aarde
echter ook voor zichzelf om allerlei ziekten en kwaaltjes te genezen.
Bij de kapel vertelt een vrouw dat de aarde eigenlijk wel overal bij
helpt. Ze vertelt dat ze de aarde zelf in een zakje onder het kussen in
het bed legt om er dan op te slapen. De vrouw neemt ook voor andere
mensen wat aarde mee. Een daarvan zou zelfs van poliepen genezen zijn
doordat ze aarde voor haar had meegenomen. De aarde in het putje in de
kapel blijkt heel fijn en poederig te zijn. De man die het putje met de
gewijde aarde verzorgt, vertelt dat hij ze van de kapelweide haalt.
Voordat hij ze in het putje deponeert, zeeft hij ze en worden de
ongerechtigheden eruit gehaald.
Volgens de legende werd de heilige Evermarus hier vermoord toen hij met
zijn metgezellen uitrustte van een bedevaart naar Santiago de
Compostella in Spanje. In de tiende eeuw zou zijn graf zijn gevonden in
de kapelweide die rond de Sint Evermaruskapel ligt. Daar zou toen een
eerste houten kapel zijn gebouwd. Tegenwoordig vinden we het graf van
Sint Evermarus in de huidige kapel die in 1784 is gebouwd. Ieder jaar
vinden op 1 mei de Sint Evermarusfeesten plaats waarbij de moord op de
heilige en zijn metgezellen wordt herdacht.
 |
| Afbeelding 5. Het putje met de gewijde aarde in de Sint Evermaruskapel in Rutten |
Saint
Mortkapel - Haillot
Haillot (gemeente Ohey) ligt in de Waalse provincie Namur (Namen). In
de Saint Mortkapel uit de vijftiende eeuw kunnen gelovigen nog steeds
geheiligde aarde meenemen om door het voer van de dieren te mengen (afbeelding 6).
Deze zouden dan gevrijwaard blijven van ziekten en men zegt dat koeien
er zelfs meer melk door zouden gaan geven. De aarde vinden we in de
kapel in een gat onder het altaar rondom de bovenkant van een grote
steen die mogelijk een menhir is. Zekerheid kan daarover echter niet
gegeven worden, omdat dit nog nooit goed onderzocht is. We weten ook
niet hoe diep hij onder de grond zit. Dat het om een megaliet zou gaan,
hoeft ons echter niet te bevreemden. Niet veel verder ligt hier in
Haillot immers de 'Pierre de Diable', een 4½ ton zware steen
die
we met zekerheid tot de menhirs mogen rekenen.
Gelovigen komen in de kapel tot Saint Mort bidden om van bijvoorbeeld
hoofdpijn en kiespijn af te komen. Mogelijk wordt de aarde onder het
altaar niet alleen meegenomen om aan de dieren te geven maar gebruiken
mensen ze ook voor zichzelf. In de kuil met aarde zien we immers ook
spenen van kleine kinderen liggen, die als ex voto's zijn
achtergelaten. Dat gebeurt wel meer in kapellen en kerken.
 |
| Afbeelding 6. Het altaar in de Saint Mortkapel met het gat waarin de grote steen te zien is |
Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties op een later tijdstip niet meer dezelfde zijn en vindplaatsen er anders uitzien.
Tekst: Jan Weertz
Afbeeldingen: Jan en Els Weertz