Afbeelding 1. Stukken hout uit de bruinkool. De speld is 3 centimeter lang.

Bruinkool vinden we in Nederland alleen in Limburg nabij de oppervlakte. Het gaat daarbij echter om relatief dunne lagen. Het zijn uitlopers van uitgestrekte en meer dan honderd meter dikke bruinkoolafzettingen in de Niederrheinische Bucht (Nederrijnse Laagvlakte) in Duitsland. De afzetting van het Miocene veen waaruit deze bruinkool ontstond, begon zo'n 20 miljoen jaar geleden in een langzaam dalende kustvlakte onder overwegend vochtige, warme (subtropische) omstandigheden. De zich langzaam terugtrekkende zee bevond zich in die tijd niet veel verder in het noordwesten. In de kustvlakte konden zich de uitgestrekte veenmoerassen en bosvenen ontwikkelen die aan de basis stonden van het huidige bruinkoolpakket.

Voorkomen en winning van bruinkool in onze omgeving
Hoewel het in Zuid-Limburg maar om relatief dunne lagen gaat, heeft men hier toch bruinkool gewonnen. Deze winning vond tot 1960 plaats in een aantal kleine groeves in de omgeving van onder andere Brunssum, Eygelshoven en Hoensbroek. De invloed van deze winning op de omgeving bleef beperkt. Van deze bruinkoolwinning zijn in dit gebied niet echt sporen overgebleven die vrij bezocht kunnen worden.

Afbeelding 2. Dit hout (links) uit de Duitse Landkreis Zwickau is al verder gefossiliseerd (versteend). Bruinkool kan funest voor de kleren zijn; ook na een wasbeurt kunnen de sporen zichtbaar blijven .... .... (rechts)

Ook ten noordwesten van Maastricht, in het Belgische Opgrimbie, komt bruinkool op bescheiden schaal voor. Daar is in een voormalige groeve een natuurreservaat ingericht waar de bruinkool al van ver als zwarte vlakken in de groevewand te zien is. Van dichtbij kan men met enig geluk nog stukken fossiel hout in de bruinkool zien. Als dit hout en de omringende bruinkool met de buitenlucht in aanraking komt, vindt droging plaats waardoor ze in kleine stukjes uit elkaar vallen. Die zien eruit als kleine stukjes houtskool. Waar zulke bruinkoolstukjes massaal uit hun oorspronkelijke laag zijn gewaaierd, vervuilen ze het omringende witte zilverzand. Dit veroorzaakt de hiervoor genoemde zwarte vlakken in de groevewand.

Afbeelding 3. Door uitgewaaierde bruinkool (midden) zwartgekleurde vlakken vervuilen het zilverzand (links). In de bruinkool zijn soms nog goed stukken hout te zien (in het midden van de rechter afbeelding).

In het bruinkoolgebied van de Niederrheinische Bucht vindt de winning over oppervlakten van vele duizenden hectaren in zeer diepe dagbouwgroeves plaats. We hebben hier met droge winning te maken. Dit betekent dat grote hoeveelheden grondwater afgepompt moeten worden. Voor deze grootschalige bruinkoolwinning moeten hele dorpen en wegen, zelfs snelwegen, wijken en moeten waterlopen worden omgeleid. Zo kan men in het gebied stukken voormalige autosnelweg tegenkomen die weer langzaam door de natuur in bezit worden genomen. De dorpen worden elders in de omgeving nieuw gebouwd. De verhuizing van zo'n dorp kan meerdere jaren in beslag nemen. Zo vertrokken de eerste bewoners van het plaatsje Altdorf in 1987. De laatsten vertrokken vijftien jaar later. Dit betekende dat het plaatsje steeds meer verlaten raakte. Bij ons bezoek in de herfst van 2000 maakte het al behoorlijk de indruk van een spookdorp. Langs de doorgaande weg zagen we overwegend leegstaande huizen die vaak dichtgetimmerd en soms al voor een deel vervallen waren. Verderop was de sloop al begonnen. Mensen kwamen we er niet tegen. Voor de bewoners die voor de winning van de bruinkool moesten verhuizen was dit vaak een heel ingrijpende gebeurtenis.

Afbeelding 4. Een verlaten stuk autosnelweg (onder) en verlaten huizen in het plaatsje Altdorf (boven).

RWE Power (Rheinisch-Westfälisches Elektrizitätswerk AG) heeft meerdere uitkijkpunten in dit Duitse bruinkoolgebied ingericht. Vanaf de uitkijkpunten zijn in de verte de kolossale machines (96 meter hoog en 240 meter lang met een gewicht van 13.000 ton) te zien die bezig zijn met het afgraven van de bruinkool. Met de bruinkool wordt energie in elektriciteitscentrales opgewekt. Op kleinere schaal wordt de bruinkool gebruikt als brandstof voor particulieren in de vorm van geperste briketten. 

Afbeelding 5. Briket van bruinkool (rechts) en bruinkoolwinning in Tagebau Hambach in de Niederrheinische Bucht (links en midden). De machines zijn 96 meter hoog en 240 meter lang.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz