Afbeelding 1. Tegenwoordig kan men bij graafwerkzaamheden in de Dollardpolders vaak nog zien hoe de zee vroeger het veen overspoeld heeft. Daar ligt zeeklei (grijs in rechter foto) bovenop het veen. Resten van boomstammen (foto links en midden) zijn nu nog in dat veen zichtbaar.

De meeste veengebieden in ons land ontstonden in het Holoceen (tijdens het Atlanticum, ongeveer 8000 tot 5000 jaar geleden) toen aan het einde van de laatste ijstijd (Weichselien) grote ijsmassa's smolten en de grondwaterspiegel omhoog kwam. Hierdoor ontstonden de natte omstandigheden die ideaal waren voor de vorming van veen. Op de bodem van onder andere moerassige gebieden en vennen hoopte zich dood plantaardig materiaal op en zo kon onder de waterspiegel dan veen ontstaan. Veen dat op deze manier ontstaat, noemen we laagveen. Zo'n veenpakket werd in de loop der tijd dikker, vaak vele meters dik, en het kon dan boven het (grond)waterpeil uitkomen. Nieuw laagveen vormde zich dan niet meer omdat afgestorven plantaardig materiaal met zuurstof in aanraking kwam en daardoor verging.

Afbeelding 2. In het hoogveenreservaat Bargerveen (links en midden) zijn nog restanten van het hoogveen aanwezig. We treffen daar ook vegetatie aan die mogelijk ooit voor nieuw veen zorgt (rechts).

In bepaalde gevallen ging de vorming van veen toch door als het laagveenpakket boven de waterspiegel uitkwam. Daarvoor was dan een bepaald plantje nodig: veenmos (Sphagnum). Veenmos is namelijk goed in staat om zelf veel water - regenwater - vast te houden. Waar veenmos massaal voorkomt, kan daardoor de waterspiegel hoger komen te liggen omdat het water zoals bij een spons vastgehouden wordt. Veenmos sterft aan de onderkant af maar groeit aan de bovenkant door. Veen dat dankzij dit veenmos ontstaat, noemen we hoogveen. Regenwater bevat maar weinig voedingsstoffen wat betekent dat het veenmos in een voedselarme omgeving moet groeien. Tussen het veenmos komen daarom maar weinig andere planten zoals bijvoorbeeld het opvallende wollegras voor. Hoogveen is daardoor veel homogener van samenstelling dan laagveen.

Afbeelding 3. In het Veenpark in Barger-Compascuum is te zien hoe men vroeger turven uit het veen stak.

Een van de gebieden waar na het afsmelten van het ijs na de laatste ijstijd veen ontstond, is het gebied van de Dollard in het oosten van de provincie Groningen. Het grootste deel van de Dollard en zijn omgeving bestond destijds uit veen en aan het begin van de jaartelling kwam er al menselijke bewoning voor. De zee begon echter steeds meer een bedreiging voor het veengebied te worden en de mens moest terpen gaan bouwen om de voeten droog te houden. Nog later werden dijken gebouwd. Vanaf de 14e eeuw kwam het echter tot een aantal catastrofale overstromingen waarbij de zee bezit nam van het veengebied en de Dollard ontstond. Het oorspronkelijke veenlandschap werd vervolgens grotendeels opgeruimd en de zee zorgde voor de afzetting van zeeklei bovenop het overgebleven veen. Aan het begin van de 16e eeuw was de Dollard een stuk groter dan de huidige Dollard. Na meerdere inpolderingen was in de 19e eeuw de omvang teruggebracht tot 1/3 van de grootte die hij in het begin van de 16e eeuw had. Tegenwoordig kan men bij graafwerkzaamheden in de Dollardpolders vaak nog zien hoe de zee vroeger het veen overspoeld heeft. Daar ligt zeeklei bovenop het veen. Resten van boomstammen zijn nu nog in dat veen zichtbaar.

Afbeelding 4. De turfproductie raakte in een later stadium gemechaniseerd (links, tijdens een demonstratie in het Veenpark). Via een 'transportband' (rechts) worden de in de machine geproduceerde turven (midden) afgevoerd om te drogen.

Veen werd in het verleden vooral gewonnen om als brandstof te gebruiken. Eerst werd de minder geschikte bovenste laag van het veen verwijderd. Deze laag kon tot turfstrooisel worden verwerkt. Daarna kon begonnen worden met het eigenlijke turfsteken. Eenvoudig gezegd hield dit in dat de turfstekers het veen in rechthoekige blokken uit de bodem staken en die daarna te drogen legden. Daardoor kreeg je de turven. Turf is dus eigenlijk niets anders dan gedroogd veen.

Afbeelding 5. De turven liggen te drogen in het Veenpark (links). Daarbij krimpen ze behoorlijk. Ter illustratie is een droge turf (met lichte kleur) op nog natte (donkere) turven gelegd. Ook in de afgestoken veenwand (midden) is te zien hoe krimp (scheuren in het veenpakket) door droging optreedt. Bij het van dichtbij bekijken van een brokje veen (rechts) zijn nog duidelijk de plantenresten te herkennen.

In Oost-Drenthe ligt een hoogveengebied dat in enige mate het massale turfsteken heeft overleefd en waar men zich nog een aardig idee kan vormen van een veengebied: het 2300 hectare grote hoogveenreservaat Bargerveen. De veenwinning werd in dit gebied pas in 1992 beëindigd. Vanaf enkele parkeerplaatsen is het mogelijk om lopend via wegen en paden in het gebied door te dringen.

Afbeelding 6. Turfwinning is niet typisch Nederlands. Deze foto's zijn aan het eind van de vorige en het begin van deze eeuw in Ierland gemaakt in de omgeving van Glenveagh (links en midden) en Waterville (rechts).

Naast het Bargerveen bieden het Veenpark in Barger-Compascuum en het over de grens in Duitsland gelegen Emsland Moormuseum in Geeste - Groß Hesepe de mogelijkheid om op aanschouwelijke manier nader kennis te maken met het veen en de turfwinning. 

Afbeelding 7. Turfwinning is niet typisch Nederlands. Het drogen van 'turfpap' in houten droogvormen zoals dat vroeger wel in Denemarken gebeurde (links en midden). In de 18e en 19e eeuw werd turf op IJsland (op de foto rechts bij Glaumbaer) ook wel gebruikt bij het bouwen van huizen.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz