De Maas in Nederland

De Maas bereikt Nederland bij Eijsden in Zuid-Limburg. Vanaf hier vormt ze de grens tussen de Belgische provincie Luik en de Nederlandse provincie Limburg. Voorbij Maastricht gaat de rivier als Grensmaas de grens vormen tussen de Belgische en Nederlandse provincies Limburg. Doordat ze hier veel meandert, maakt de scheepvaart er gebruik van de kanalen Zuid-Willemsvaart, Julianakanaal en Lateraalkanaal. 

Ongeveer ter hoogte van Grevenbicht komt de Maas in de Centrale Slenk (ook wel Roerdalslenk genoemd) terecht. Hoewel de rivier ook elders voor de nodige afzettingen heeft gezorgd, is het vooral in deze slenk waar ze in het verleden een behoorlijk dik pakket van merendeels grindrijke sedimenten met daarnaast grove zanden en kleien afgezet heeft. Het grootste deel van de natte grindwinning in Limburg heeft in deze slenk plaatsgevonden. 

Even voorbij Maaseik gaat de rivier definitief Nederland binnen. Hier is ze overigens weer bevaarbaar voor de scheepvaart. Nog iets noordoostelijker mondt het Julianakanaal in de Maas uit, die hierna zelf gekanaliseerd is. Bij Geijsteren stroomt de rivier verder op de grens tussen Limburg en Noord-Brabant. Voorbij Mook vormt ze de grens tussen Noord-Brabant en Gelderland. Voorbij Heusden gaat de Maas verder als Bergsche Maas en daarna als Amer om in het Holland Diep uit te monden dat verderop weer in het Haringvliet uitkomt. 

In Nederland bevinden zich op zeven plaatsen stuwen en sluizen in de Maas, en wel bij Borgharen, Linne, Roermond, Belfeld, Sambeek, Grave en Lith. 

Over het algemeen is de Maas een rustige rivier met vaak mooie natuurgebieden de een duidelijke aantrekkingskracht op de mens uitoefenen. Toch bedriegt hier de schijn want de Maas is lang niet altijd zo rustig en vredig. Vooral in vroegere tijden kon ze na langdurige en zware regenval in haar stroomgebied uitgroeien tot een gevaarlijke stroom die zeer bedreigend was voor mens en dier. Overstromingen waarbij zowel mensen als dieren omkwamen en zware verwoestingen werden aangericht, zijn zeer regelmatig voorgekomen. Ook vroor de rivier wel dicht en was het mogelijk om hem te voet over te steken. Gevaarlijk werd het als op een gegeven moment ijsophopingen het verder stromen van rivierwater verhinderden. Op die plaatsen stegen de waterstanden dan snel. Ze werden zelfs zo hoog dat de dijken bezweken. Net zoals elders heeft de mens in het verleden bij de Maas steeds de strijd aangebonden met het water. Er werden allerlei maatregelen genomen om de schade en het gevaar te verkleinen. Daartoe behoort ook het afsnijden van diverse meanders van de rivier waardoor het water snel weg kon stromen. Ook in het recentere verleden is het afsnijden van dergelijke meanders nog voorgekomen. Door het afsnijden van meanders kwam het soms voor dat dorpen aan de andere kant van de rivier en daardoor in een andere provincie kwamen te liggen. Na het afsnijden bleven de oude meanderarmen van de rivier als relicten uit vroegere tijden in het landschap achter. Vele daarvan kunnen we tegenwoordig nog steeds als zodanig herkennen. Maar niet alleen de mens is verantwoordelijk voor de verandering van de loop van de Maas; de rivier zorgde er ook zelf voor dat haar bedding verlegd werd. Wie de Maas in het meer zuidelijke deel van Limburg (de Grensmaas) aan de hand van luchtfoto's vanaf grote hoogte bekijkt, ziet dat de rivier daar op meerdere plaatsen nog steeds behoorlijk meandert. 

Het natuurgebied Eijsder Beemden ter hoogte van Oost-Maarland. We zien hier een natuurlijk rivierenlandschap in ontwikkeling. Middelste foto: de Maas op een nevelige ochtend onder langs de op de Sint-Pietersberg gelegen Observant (zie ook afbeelding 3 van het item 'De Maas tussen Eijsden en Maastricht). Rechts: een deel van de grindgaten dat inmiddels weer geheel door de natuur in bezit is genomen. Elders in het natuurgebied, zoals op de foto links, grazen Konikpaarden.

Tijdens de afgelopen eeuw waren vooral de overstromingen van januari 1926, december 1993 en januari 1995 hevig. Om dergelijke problemen in de toekomst te voorkomen, hebben de Nederlandse en Belgische overheid in 1994 met het Grensmaasproject een samenwerkingsverdrag gesloten. Bij dit project wordt meer ruimte gegeven aan de rivier, waardoor meer water gebufferd kan worden, zodat onaangename overstromingen dan vermeden kunnen worden.

Hoewel Limburg in de loop der tijd zware en rampzalige overstromingen heeft gekend, was in het rivierenland van Midden Nederland de Maas nog veel gevoeliger voor dergelijke overstromingen. Daarbij hadden vooral in het westelijke deel vloed en stormvloed een behoorlijke invloed. Wie bijvoorbeeld kaarten van de reconstructie van het Nederlandse landschap van 100 na Chr. en 1850 na Chr. naast elkaar legt, ziet dat er grote verschillen zijn en dan vooral in het westen. De Maasmonding zag er toen heel anders uit dan nu.

In de loop der eeuwen is de Maas steeds een transportweg geweest voor bouwstenen die stroomopwaarts gewonnen werden. Daarbij moet vooral gedacht worden aan grijze tot blauwzwarte kalkstenen uit het Carboon en Devoon uit het Maasgebied in de Belgische en Franse Ardennen die in de handel vaak als hardsteen worden aangeduid. Deze hardstenen vinden we in oudere gebouwen tot in het rivierenland van Midden Nederland. Vooral in het Limburgse en Luikse Maasland in Nederland en België is de hardsteen gebruikt bij gebouwen die zijn opgetrokken in de stijl van de Maaslandse renaissance. Tot de kenmerken van deze bouwstijl behoren raamomlijstingen van hardsteen en speklagen, vaak ook van hardsteen. Ook speklagen van witte tot witgele kalksteen uit de Krijtperiode die in Nederlands en Belgisch Limburg voorkomt, behoren tot deze stijl. Deze lichtgekleurde kalksteen - die door de plaatselijke bevolking 'mergel' wordt genoemd, komt tot in het rivierenland van Midden Nederland voor. Als transportweg heeft hier weer de Maas gediend. 

Hoewel de Maas in Nederland in de loop der tijd een behoorlijk kunstmatig karakter heeft gekregen, heeft ze op het gebied van natuurlijke landschappen nog heel wat te bieden. En dat uit zich niet alleen in mooie stukken natuur maar ook bijvoorbeeld in al die oude meanders die nog goed in het landschap te zien zijn. Ook de geologie komt langs de rivier op allerlei plekken aan haar trekken. Daarbij valt te denken aan de dikke grindafzettingen die de mens voor allerlei doeleinden gewonnen heeft. De gesteenten uit het verre geologische verleden die de mens over de rivier getransporteerd heeft, horen er eveneens bij. Bij het volgen van de Maas in Nederland hebben we een aantal locaties en gebieden wat nader bekeken en hebben we vele foto's gemaakt. Een klein deel van die foto's en de bijbehorende informatie zijn via onderstaande links te benaderen. Het kaartje geeft de ligging van de locaties en gebieden aan. 

Kaartje met ongeveer de loop van de Maas in Nederland. De cijfers geven bij benadering de locaties/gebieden aan van de pagina's die met de links hieronder te bekijken zijn.

Klik op de link om de pagina met het betreffende onderwerp te bekijken:

• De Maas tussen Eijsden en Maastricht  (1)

• Woodhenge aan de Maas bij Meers (2) 

• Langs de Maas bij Dilsen-Stokkem (3)

• Over het project van de Grensmaas en grindwinning in Limburg (4)

• Siderietknollen en een oude rivierarm van de Maas in de omgeving Venlo (5)

• De Maas in het Land van Maas en Waal (6)

• Van Bergsche Maas en Amer tot Hollands Diep (7)

Voor het schrijven van het verhaal van de Maas in Nederland is van de onderstaande werken gebruik gemaakt. Naast deze werken leverden informatieborden die tegenwoordig op veel plaatsen langs de rivier staan, waardevolle gegevens op. 

• Atlas van Nederland in het Holoceen (landschap en bewoning vanaf de laatste ijstijd tot nu). Deze atlas is een uitgave van Uitgeverij Bert Bakker (Amsterdam 2012). 

• De canon Extreem weer! van de historisch geograaf Jan Buisman is een uitgave van Uitgeverij Van Wijnen (Franeker 2011; 576 bladzijden). 

• Gesteenten langs de Maas (Jan en Els Weertz) verscheen in Grondboor & Hamer nr. 5/6 - 2005 van de Nederlandse Geologische Vereniging.

• Siderietconcreties langs de Maas te Venlo (Willem Scheres) verscheen in GEA nr 1 - 2007 van de Stichting Geologische Activiteiten.

Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties en het aanzien op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de vindplaatsgegevens dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid.

Tekst: Jan en Els Weertz
Overzichtskaartje: Jan Weertz