De Belemniet: Megalieten (menhirs, dolmen, e.d.) in Portugal

In Portugal liggen grote aantallen megalitische monumenten. Het zijn al dan niet alleenstaande menhirs, steencirkels en megalitische grafkamers (dolmens). Zo vinden we in de Algarve, in het uiterste zuiden van het land, al meer dan 250 menhirs. Ook in de Alentejo (ten noorden van de Algarve) gaat het om meerdere honderden menhirs. Het aantal dolmens in de Alentejo ligt ruim boven de 300. Deze dolmens worden in Portugal overigens aangeduid als 'anta'. Als we het hele land in ogenschouw zouden nemen, zouden we nog aan hogere aantallen komen. Kortom, megalitische monumenten zijn in Portugal geen zeldzaamheid. Voor het oprichten van deze monumenten heeft men in het land diverse soorten gesteenten gebruikt, bijvoorbeeld kalksteen, zandsteen, graniet en aan graniet verwante gesteenten. Net zoals in andere landen is in Portugal een behoorlijk deel van de megalitische monumenten in de loop der tijd beschadigd, gesloopt of verdwenen. Vroeger moeten er dus nog veel meer geweest zijn. Megalitische graven in Portugal zien er weer heel anders uit dan zulke monumenten in bijvoorbeeld Nederland en Duitsland. Hoewel over megalitische graven al heel wat bekend is, geldt dat nog lang niet altijd voor steencirkels en menhirs. De onderstaande monumenten uit Portugal geven een impressie van wat er zoal te vinden en te zien is.

Het Anta Capela Nossa Senhora do Livramento ofwel Anta de São Brissos (links) is een dolmen dat men in de 17e eeuw tot een kapelletje heeft omgebouwd. In het Nederlands zou de naam van dit dolmen/kapelletje vertaald kunnen worden als 'dolmen kapel Onze-Lieve-Vrouw van de Verlossing'. Het dolmen stamt uit het Neolithicum en moet tussen 4000 en 3000 voor Christus gebouwd zijn. Het ligt in de gemeente Montemor-o-Novo in het district Évora. Het Anta de Fonte Coberta (midden en rechts) bestaat uit zeven draagstenen en een deksteen van ongeveer 2 bij 3½ meter. Op deze deksteen komt een aantal napjes voor. De ingang van het dolmen wordt gevormd door twee liggende stenen. Het dolmen bevindt zich in het noorden van Portugal, in de gemeente Alijó in het district Vila Real.

Het Anta Grande do Zambujeiro behoort tot de grootste dolmen van het Iberisch Schiereiland. Het ligt in de gemeente Évora in het district Évora in de regio Alentejo. Het dolmen heeft een veelhoekige grafkamer die men via een corridor kan betreden. De grafkamer bestaat uit zeven draagstenen die zo'n 8 meter hoog zijn. De deksteen is ongeveer 7 meter lang. Hij ligt in twee stukken gebroken bovenop het dolmen. De corridor is ongeveer 12 meter lang en wordt gevormd door ongeveer 2 meter hoge stenen. De toegang werd gemarkeerd door een grote menhir die nu omgevallen voor het dolmen ligt. Op deze menhir komen weer napjes voor. Om verval van het dolmen te voorkomen, dat tussen 4000 en 3000 jaar voor Christus wordt gedateerd, heeft men er een dakconstructie boven gebouwd.

De Antas do Pinheiro do Campo liggen iets meer dan een kilometer noordoostelijk van São Sebastião da Giesteira in het westen van het district Évora in Alentejo. Het ene dolmen ligt ingestort aan de oostelijke kant van de weg (links). Het andere dolmen (midden en rechts), dat een corridor heeft, ligt aan de andere kant van de weg. Het is nog vrij compleet.

De Cromeleque (steencirkel) do Xeres (links) ligt bij Telheiro in Alentejo. De steencirkel bestaat uit ongeveer 50 kleine menhirs die rond een grotere menhir geplaatst zijn. Vroeger lag de steencirkel iets verderop, enkele kilometers te zuiden van Monsaraz. In verband met de bouw van een stuwmeer moest het complex echter verhuizen anders zou het onder water komen te staan. De huidige standplaats van de steencirkel is dus niet origineel. Maar dat geldt ook voor de opstelling van de afzonderlijke stenen. Deze opstelling is tot stand gekomen naar het idee van de ontdekker van de stenen. De kleinere stenen werden apart van de grote menhir gevonden en er daarna rondom opgesteld. De Menhir da Bulhoa (midden) staat bij Reguengos de Monsaraz in het district Évora in Alentejo. Hij werd in 1966 ontdekt en in 1970 gerestaureerd en weer opgericht. Alleen het bovenste deel van deze menhir is behouden gebleven en dus origineel. Op de steen kunnen we aan de rechterkant net boven het midden graveringen zien. Geheel rechts zien we de Menhir do Outeiro. Deze menhir staat ook wel bekend als de Menhir de Motrinos. Ook deze menhir staat bij Requengos de Monsaraz in het district Évora. Het is de op een na grootste menhir van Portugal. In de jaren '60 van de vorige eeuw kwam men erachter dat de toen liggende steen een menhir was. Enkele jaren later heeft men hem weer rechtop gezet. De precieze ouderdom van zowel deze menhir als die van Bulhoa is niet bekend. De oudste menhirs van Portugal zijn echter zo'n 6000 - 7000 jaar geleden opgericht.

De dubbele steencirkel van het Cromeleque dos Almendres in Évora is het grootste exemplaar van het Iberisch Schiereiland. Hij werd in de '60 jaren van de vorige eeuw ontdekt. De eerste bouw van het eerste deel van deze steencirkel vond in het Vroeg-Neolithicum plaats. Daarna vonden uitbreidingen en veranderingen plaats. De stenen op de foto leveren een ietwat chaotisch beeld op maar als men een schets van de cirkel bekijkt zoals hij er van bovenaf uitziet, dan wordt al snel een patroon duidelijk. Links op de schets zien we de contouren van een grote cirkel, rechts die van een kleine. Op enkele van de stenen komen graveringen voor. Verder zijn er 4 stenen te vinden met napjes.

Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties op een later tijdstip niet meer dezelfde zijn, wegen een andere naam hebben en vindplaatsen er anders uitzien.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz