De Belemniet IJzer is overal

De aarde is opgebouwd uit allerlei elementen. IJzer neemt daarbij een belangrijke plaats in. Het merendeel van dat ijzer is al in een vroeg stadium van de ontstaansgeschiedenis van onze planeet naar het binnenste ervan – de kern – weggezakt. Dat neemt echter niet weg dat zich nog steeds grote hoeveelheden van dit metaal in de aardkorst bevinden: maar liefst 5% daarvan is ijzer.

Afbeelding 1. Gesteenten danken hun rode kleur aan de aanwezigheid van ijzer. Links in de Algarve (Portugal), in het midden bij Sedona (Arizona, USA) en rechts in Monument Valley (Arizona, USA).

Tegenwoordig hebben grote delen van de aarde een dieprode kleur die wijst op aanwezigheid van ijzer. Mooie voorbeelden zijn de grillige rode en oranje rotsen in veel Nationale Parken in de Verenigde Staten van Amerika en de wereldbekende Ayers Rock in Australië. Zand in nogal wat woestijnen heeft ook deze typische rode kleur, die te maken heeft met de reactie van zuurstof met ijzer. Door oxidatie van ijzer ontstond het roodgekleurde ijzeroxide, dat vaak als een dun korstje om zandkorrels zit.

Afbeelding 2. Neerslag van ijzer uit water in de Eifel (Duitsland) bij Burgbrohl (1e en 2e afbeelding), bij de Pferdebrunnen in Wassenach (3e afbeelding) en bij de Sauerbrunnen in Gees (4e afbeelding).

IJzer komen we op veel plekken in de bodem tegen, ook in Nederland. Een goed voorbeeld daarvan zijn de kleuren van de al eerder genoemde zandkorreltjes. Zuiver zand bestaat bij ons in het algemeen uit witte tot kleurloze kwartskorreltjes. Meestal zijn de korreltjes echter geel, bruin of zelfs rood van kleur. Die kleur wordt veroorzaakt door het dunne ijzerhuidje om de zandkorreltjes.

Afbeelding 3. IJzeroxidatie veroorzaakt roodkleuring als kwelwater aan de oppervlakte komt. Links in de oever van het beekje de Roodloop in Hilvarenbeek (Noord-Brabant), in het midden bij Neichen (Eifel, Duitsland) en rechts bij de Beekbergerbeek in Lieren (Gelderland).

Rode rotsen en zanden vormen in het algemeen een aanwijzing voor een warm en droog klimaat. Niet zo ver van ons land vandaan komen we rode rotsen tegen – bijvoorbeeld in de Eifel en de Vogezen. Maar daar heerst niet dat hete en droge klimaat. Het gaat om zogenaamde bontzandsteen die is ontstaan in de geologische periode die we als Trias kennen (251 tot 203 miljoen jaar geleden). Tijdens die periode heerste in die gebieden ook een warm en droog klimaat. Vandaar dat we nu nog die rode gesteenten tegenkomen. De rode kleur wordt weer veroorzaakt door afzonderlijke zandkorrels met een huidje van ijzeroxide. Bontzandsteen is veelvuldig gebruikt als bouwsteen. In het herkomstgebied bestaan veel gebouwen volledig uit dit gesteente. In Nederland is bontzandsteen ook hier en daar in gebouwen gebruikt.

Afbeelding 4. Ook deze oranjebruine kleur wordt veroorzaakt door oxidatie van ijzer. Links langs de Beatrixlaan in Apeldoorn (Gelderland), in het midden in de Heinemansgraven in Tubbergen (Overijssel) en rechts in de omgeving van Uden (Noord-Brabant).

IJzer kan door onder andere humuszuren in het infiltrerende en in de diepte wegzinkende regenwater oplossen om daarna samen met het grondwater naar lager gelegen gebieden afgevoerd te worden. Bij het weer aan het oppervlak komen in bijvoorbeeld beekjes en vijvers zullen de meegevoerde ijzerverbindingen oxideren (roesten) want ze komen in contact met zuurstof uit de lucht. Aan dit proces danken we het rood(bruine) water en – doordat het geoxideerde ijzer op bodemdeeltjes neerslaat – de (oranje)rode modder op deze plaatsen.

Afbeelding 5. In de bodem opgelost ijzer kan een stuk dieper weer neerslaan en harde laagjes van met zand verkit ijzer laten ontstaan. De kleurvariaties van bijna wit tot donkerbruin worden door het ijzer veroorzaakt (links en midden). Doordat neergeslagen ijzer in de bodem laagjes vormt die ondoordringbaar voor water zijn, kunnen aan de oppervlakte vennetjes ontstaan, zoals hier langs de Pomphulweg bij Hoog Soeren in Gelderland (rechts).

Afbeelding 6. Bij dit nieuw ingericht stukje landschap in de Duitse deelstaat Schleswig-Holstein komen we in het beekje weer de typische oranjerode kleur tegen die wijst op de aanwezigheid van ijzer in de bodem. Hier is dat niet zo verwonderlijk want dit beekje ligt vlakbij het Naturdenkmal Raseneisenerz Büttjebüllund ten noordwesten van Bredstedt. In dat ongeveer vier hectare grote gebied is een goed bewaard gebleven moerasijzerertsbank te bekijken. Zie hiervoor ook afbeelding 6 op de pagina over moerasijzererts.

Afbeelding 7. Ook de Bordelumer Heilquelle ligt in de omgeving van het Naturdenkmal Raseneisenerz Büttjebüllund (zie afbeelding 6). Waar het ijzerhoudende water van deze bron in het een paar meter verderop gelegen beekje uitmondt, is duidelijk het verschil tussen het ijzerhoudende en het niet ijzerhoudende water te zien. Vooral in de 18e eeuw dronken de mensen dit water als geneesmiddel tegen koorts en jicht.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz