De Belemniet moerasijzererts

Moerasijzererts komt vooral voor in de oostelijke helft van ons land en het kan plaatselijk een afwijkende naam hebben. Zo is het onder andere bekend als ijzeroer, zodenijzersteen, weideërts en velderts. Over de grens, in Duitsland, heeft men het over “Raseneisenerz”. Daarmee wordt gelijk al duidelijk dat moerasijzererts geen typisch Nederlands verschijnsel is. We komen het wereldwijd in vooral de vochtige en moerassige laagten van de gematigde breedten tegen.

Afbeelding 1. Brok moerasijzererts uit Weerselo in Twente. De speld is 3 centimeter lang (links). Close-up van muur van moerasijzererts in de NH kerk van Ermelo (midden). Bekapt blok moerasijzererts in de NH kerk van Zelhem, mogelijk afkomstig van een vroegere kerk (rechts).

Moerasijzererts ontstaat in beekdalen, veengebieden en op andere plaatsen waar de grondwaterstand hoog is en waar de bodem al een hoog ijzergehalte heeft. Op dergelijke plaatsen ontstaat een reactie van de in het grondwater opgeloste ijzerverbindingen met zuurstof. Hierdoor vormen zich compacte afzettingen die meestal een dikte hebben van 20 tot 40 cm. Men kan ze al op enkele tientallen centimeters onder het oppervlak aantreffen. In gebieden waar veel moerasijzererts voorkomt, liggen aan de rand van akkers en weilanden soms kleine hopen met brokken van dit donkere, roestbruine erts. Deze zijn tijdens werkzaamheden op het land boven gekomen.

Afbeelding 2. De muur rond het openluchtmuseum van Haselünne in Duitsland is van baksteen en moerasijzererts gebouwd (links). In de kerk van Bokeloh in Duitsland is in het pleisterwerk een uitsparing gemaakt waardoor we kunnen zien dat de muur van moerasijzererts is (midden). In de dom van Braunschweig in Duitsland komt maar één blok moerasijzererts voor (rechts).

Moerasijzererts in de bodem verraadt zich meestal door roodbruine modder die we in sloten en beekjes tegenkomen en die aan de planten langs de waterkant kleeft. Moerasijzererts kan behoorlijke percentages ijzer bevatten. Het ijzergehalte van onderzochte monsters uit de provincie Gelderland ligt tussen de 30 en 75%. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dit erts in het verleden is gedolven om er ijzer uit te winnen. Vanaf het midden van de 19e eeuw werden ijzer en staal op grote schaal industrieel verwerkt. In Nederland waren toen ook ijzerfabrieken actief, die moerasijzererts uit de eigen regio verwerkten. De belangrijkste fabrieken lagen langs de Oude IJssel. De Nederlandse ijzerproductie uit het inheemse moerasijzererts was rond de zeventiger jaren van die eeuw goed voor zo’n drie miljoen kilo ijzer per jaar. Niet zoveel later, in 1880, was het echter gedaan met de ijzerindustrie rond de Oude IJssel toen in Ulft de laatste hoogoven haar deuren sloot.

Afbeelding 3. Moerasijzererts (het donkerbruine gesteente) in de NH kerken van respectievelijk Hellendoorn, Silvolde en Ermelo.

Na de ertswinning vormde zich op diezelfde plek na 30 tot 40 jaar weer een nieuwe laag winbaar moerasijzererts. Dit is uiteraard te weinig om in de binnenlandse behoefte te voorzien. Tegenwoordig is Nederland volledig op ijzererts uit het buitenland aangewezen.

Afbeelding 4. Bij de NH kerk van Zelhem vinden we moerasijzererts onder in de toren (links en midden). Ook bij de NH kerk van Raalte vinden we tussen de bakstenen moerasijzererts (rechts).

In het verleden werd moerasijzererts ook gebruikt als bouwsteen, voornamelijk bij de bouw van kerken. Als bouwmateriaal waren alleen de zeer ijzerrijke delen van het erts geschikt. Minder ijzerrijk moerasijzererts was te zacht en te bros waardoor het relatief snel verweerde. Samen met andere soorten bouwsteen werd het zowel in de fundamenten als in het opgaande werk gebruikt. Opvallend is dat moerasijzererts vrijwel alleen als bouwsteen voorkwam in het winningsgebied ervan. In sommige van die kerken is veel moerasijzererts verwerkt, in andere minder. Op enkele plaatsen, zoals bij de Nederlands Hervormde kerk aan het Vrijthof in Oirschot, is het gebruik van deze bouwsteen echt tot het absolute minimum beperkt. Het gaat hier maar om enkele blokken moerasijzererts. Een mooi voorbeeld in het buitenland is de dom van Braunschweig in Duitsland. In het hele gebouw vonden we daar maar één blok moerasijzererts.

Afbeelding 5. De middeleeuwse stadsmuur aan het Wilhelminaplein in Hardenberg is van moerasijzererts (links). In de toren van de Witte of Lambertuskerk in Heemse bij Hardenberg komen aan beide zijden twee grote blokken moerasijzererts voor (midden). Moerasijzererts in de steunberen van de NH kerk van Ommen (rechts).

Enkele voor een deel met moerasijzererts gebouwde Nederlandse kerken zijn:

NH kerk van Putten (Gelderland)
NH kerk van Ermelo (Gelderland)
NH kerk van Zelhem (Gelderland)
Oude St. Martinuskerk, thans NH kerk van Silvolde (Gelderland)
NH kerk van Raalte (Overijssel)
NH kerk van 't Stift bij Weerselo (Overijssel)
NH kerk van Hellendoorn (Overijssel)
NH kerk van Ommen (Overijssel)
NH kerk aan het Vrijthof in Oirschot (Noord-Brabant)
Witte of Lambertuskerk in Heemse bij Hardenberg (Overijssel)
Protestantse kerk de Oude Mattheüs in Eibergen (Gelderland)

Enkele gebouwen in Duitsland waarvoor moerasijzererts gebruikt is:

Kerk St. Vitus - Bokeloh - deelstaat Niedersachsen
Dom van Braunschweig - (één blok) - deelstaat Niedersachsen
Evangelisch reformierte Kirche - Lengerich - deelstaat Nordrhein-Westfalen
St. Nikolauskirche - Groß Hesepe - deelstaat Niedersachsen
Verwaltungshaus van voormalig damesstift (naast de kerk) - Wietmarschen - deelstaat Niedersachsen
Muur rond openluchtmuseum Haselünne - deelstaat Niedersachsen

Afbeelding 6. Naturdenkmal Raseneisenerz Büttjebüllund ligt ten noordwesten van Bredstedt in de Duitse deelstaat Schleswig-Holstein. In dit ongeveer vier hectare grote gebied kunnen we een goed bewaard gebleven moerasijzerertsbank bekijken. Deze bank is hier tot 1,2 meter dik. De pijlen geven het verloop van de bank aan.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz