Houtteer en pek van hars als prehistorische lijm

 Deutsche Version

Vuurstenen werktuigen en wapens konden tijdens de prehistorie aan handgrepen of schachten bevestigd worden met behulp van een pekachtige stof. Dat kon houtteer zijn, die gemaakt werd door hout (of berkenbast) in een afgesloten ruimte onder geringe luchttoevoer zo te verhitten dat het niet verbrandde. Naast houtteer ontstond bij dit proces houtskool. De winning van houtteer op deze manier is echter een nogal arbeidsintensief en wat ingewikkelder proces. Met hars kon echter ook een soort pek gemaakt worden. Dit ging sneller en gemakkelijker. De mens uit de prehistorie had dat op de onderstaande manier kunnen doen.

Pek maken van hars

Hiervoor had men de volgende ingrediënten nodig:
• hars 
• houtskool 
• een vezelige stof 

Hars is een taai en plakkerig product van vooral naaldbomen. We treffen het meestal als een gelige tot witte substantie op de schors aan. Vaak wordt de  hars door de bomen geproduceerd als ze beschadigd zijn. Met hars beschermen ze de wonden tegen het binnendringen van ziekteverwekkers en insecten die het op het hout gemunt hebben. 

Van de houtskool is maar een kleine hoeveelheid nodig. Houtskool kon men gemakkelijk verkrijgen door het van een gedeeltelijk verbrand stuk hout af te krabben. Het zwart geworden stuk dat grenst aan het nog onverbrande hout is namelijk houtskool. De afgeschraapte stukjes konden met een steen verder verpulverd worden. Het houtskoolpoeder was dan gereed voor gebruik. 

Bij de vezelige stof zijn er meer mogelijkheden. Uitwerpselen van bepaalde planteneters zoals konijnen, hazen, reeën en herten zijn zeer geschikt voor dit doel. Deze moesten dan net zoals de houtkool verpulverd worden. Van het konijn moet hier wel nog gezegd worden dat het tijdens het laatste glaciaal door de toenemende kou uit onze streken verdween om pas weer door toedoen van de mens in de middeleeuwen bij ons terug te keren. Naast de hierboven genoemde uitwerpselen konden verpulverde stukjes van houtzwammen gebruikt worden. 

Als men alle ingrediënten bij elkaar had, moest de hars gesmolten worden. Daarna konden de verpulverde houtskool en uitwerpselen toegevoegd worden. Vervolgens nog even roeren en de vloeibare pek was klaar. Als hij afkoelde, werd de pek eerst stroperig en daarna hard. Iets stroperige pek is uitermate geschikt om werktuigen en wapens aan handgrepen of schachten te bevestigen. Hij wordt daarna vanzelf hard waardoor het werktuig of wapen goed vast komt te zitten. 

Eigen experiment om pek op bovengenoemde manier te maken

Het maken van pek uit hars hebben we zelf uitgeprobeerd. Daarbij zijn eigentijdse hulpmiddelen zoals een blik, een metalen mes en pannetje gebruikt. In de prehistorie zou men het met de equivalenten uit die tijd echter op dezelfde manier hebben kunnen doen.  De onderstaande fotoserie laat zien hoe ons experiment in zijn werk is gegaan.

Afbeelding 1. De hars voor ons experiment hebben we gewonnen op de schors van een omgezaagde naaldboom door het voorzichtig met een mes los te steken. Daarbij was het de kunst om het los te maken zonder dat er veel schors aan vast bleef zitten. Stukjes schors die toch eraan vast bleven zitten, werden later verwijderd.

Afbeelding 2. Voor het maken van houtskool hebben we een stuk hout gedeeltelijk verbrand. Vervolgens werd de houtskool met een mes van het stuk hout geschraapt waarna het schraapsel met een afgeronde steen werd verpulverd.

Afbeelding 3. Voor de vezelige stof hebben we gedroogde konijnenkeutels gebruikt. Deze werden met een afgeronde steen verpulverd. In plaats van konijnenkeutels (onderste foto geheel rechts) hadden we ook de droge uitwerpselen van een hert, een ree of een haas (onderste foto van links naar rechts) kunnen gebruiken.

Afbeelding 4. Het smelten van de hars hebben we au bain marie gedaan. De harsbrokjes werden daarvoor in een gehalveerd conservenblikje gedaan. Aan dit blikje hadden we een lipje gemaakt zodat we het met een tangetje vast konden houden. Dit blikje werd in een kommetje met (bijna) kokend water op het fornuis gezet. Na ongeveer 10 minuten was de hars gesmolten. Daarna werd de houtskool en vervolgens de vezelige stof (konijnenkeutels) toegevoegd. Als verhouding gebruikten we 4 delen hars op ongeveer 1 deel houtskool en 1 deel vezelige stof. Nu nog even met een staafje roeren en klaar was de pek.

Afbeelding 5. Als de pek afkoelt, wordt hij al snel van vloeibaar tot taai en vervolgens hard. Op de foto onder is te zien hoe vuurstenen klingetjes met pek in een houten handvat zijn bevestigd om een snijwerktuig te maken. Als na het bevestigen van het vuurstenen werktuig of wapen wat pek overblijft, dan kan die in een later stadium door verwarmen weer vloeibaar gemaakt worden.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz