Sporen van de oermaas in Belgisch Limburg

Afbeelding 1. Ruim twee miljoen jaar geleden volgde de oermaas een meer oostelijke koers om in de toen meer westwaarts stromende Rijn uit te monden (links). Aan het eind van het Tiglien ging de rivier meer naar het noordwesten stromen (midden). Daarbij werd een dikke waaiervormige puinkegel van riviersedimenten opgebouwd die grote delen van de Belgische provincie Limburg en het zuidwestelijke deel van de Nederlandse provincie Limburg bedekt (rechts). Hier is ook te zien dat er een overlapping (vermenging) van Maas- en Rijnsedimenten plaatsvindt.

De Maas werd daarbij ook regelmatig gedwongen om zich in de bodem in te snijden waarbij zogenaamde terrassen ontstonden. Zie voor meer over deze Oostmaas en haar verandering van stroomrichting in: Sporen van de oermaas in Zuid-Limburg (deel 1) en Sporen van de oermaas in Zuid-Limburg (deel 2) op deze website. 

Afbeelding 2. Links: Globale schets van de ligging van het Kempens Plateau in de Belgische provincie Limburg. Rechts: Een ruwe schets van de dwarsdoorsnede van het Kempens Plateau en de Maasvallei met haar terrassen ten oosten ervan. Dit kaartje beoogt geen nauwkeurige weergave van de werkelijkheid maar wil een idee geven van de opbouw van het gebied door de Maas.

Afbeelding 3. Vanaf de Eindestraat in Rotem (gemeente Dilsen-Stokkem) is in het westen de beboste hoogte van het Kempens Plateau zichtbaar (links). Als we in Dilsen-Stokkem vanaf de Driepaalhoeveweg de Pannenhuisstraat oversteken, komen we op de onverharde Platte Lindenberg aan de rand van het Kempens Plateau. Hier kunnen we goed zien hoe de bosweg behoorlijk steil omhoog gaat naar het plateau (midden). In zijn Geologische fietsroute tussen Kempen en Maas (KU Leuven) beschrijft Jos Jansen de overgang van het Terras van Maasmechelen naar het Terras van Eisden-Lanklaar zoals die te zien is vanaf de Eindestraat (rechts). De Eindestraat kruist hier de Kantonsweg en loopt langzaam in oostelijke richting naar beneden. De abrupte overgang van het ene terras naar het andere terras zoals we die uit het Nederlandse Zuid-Limburg kennen, zien we hier niet.

Daarmee is het verhaal echter niet af. Want hoewel de rivier nu bij Eijsden Nederland binnenkomt en via Maastricht naar het noorden stroomt, treffen we ook in grote delen van de Belgische provincie Limburg tot vele meters dikke Maassedimenten aan. Deze sedimenten zijn gevormd nadat de Westmaas aan het einde van het Tiglien meer naar het noordwesten ging stromen. Tijdens het Elsterien (465.000 - 418.000 jaar geleden) zien we dat de Maas een plaatselijk 10 tot 20 meter dikke waaiervormige puinkegel van riviersedimenten heeft opgebouwd die grote delen van de Belgische provincie Limburg en het zuidwestelijke deel van de Nederlandse provincie Limburg bedekt. De Maas heeft dan het karakter van een verwilderde (vlechtende) rivier. Deze bestond uit een vlechtwerk van ondiepe rivierarmen die steeds met het wisselen van de aangevoerde hoeveelheden water weer verlegd werden. Daarbij werd grind, zand en leem in de puinwaaier afgezet. Door de verder uitdijende puinwaaier werd de Rijn meer naar het noorden weggedrukt. 

Afbeelding 4. Maasafzettingen in de voormalige grind- en zandgroeve van Opgrimbie. Het grote rotsblok (rechts) is een conglomeraat van Burnot dat door de rivier uit de Ardennen is aangevoerd.

Kort na het Elsterien ging de Maas zich onder andere ten gevolge van een verminderde sedimentaanvoer in het oostelijk deel van haar eigen puinwaaier insnijden. Daardoor konden rivierterrassen ontstaan. Zulke terrassen zijn al ter sprake gekomen in Sporen van de oermaas in Zuid-Limburg (deel 1). Maar ook in Belgisch Limburg komen we zulke terrassen tegen. Van de oorspronkelijke puinwaaier van de Maas bleef alleen het westelijke deel over. We kennen dit deel tegenwoordig als het Kempens Plateau, dat meerdere tientallen meters boven zijn omgeving uitsteekt. Voor het ontstaan van dit plateau was aan oostkant de Maas verantwoordelijk. Aan de westkant van het plateau zit het anders. Daar bestond de bodem uit zanden uit het Tertiair die veel gemakkelijker erodeerden dan de grinden van het overgebleven deel van de puinkegel van de Maas. Wat uiteindelijk bewaard bleef was een plateau: het Kempens Plateau, dat uit rivierafzettingen van de Maas bestaat. 

Afbeelding 5. Maassedimenten in Groeve Hermans te As. Rechts is een band met leem tussen de grindpakketten te zien. As ligt op het Kempens Plateau.

Afbeelding 6. Het roodbruin gekleurde grind in de bermen langs de N75 bij As wijst op de aanwezigheid van de Maas in het verre verleden (links en midden). Op braakliggende grond in deze omgeving is te zien dat de bodem bezaaid is met stenen die door de Maas zijn aangevoerd (rechts).

De huidige Maas stroomt nu voor een belangrijk deel ten oosten van het Kempens Plateau op de grens tussen de beide Limburgen. Wie op een (satelliet)kaart van de Maas in het grensgebied van deze Limburgen kijkt, zal zien dat er grote waterplassen aan beide kanten van de rivier voorkomen. In de meeste gevallen gaat het daarbij om grindgaten die zijn ontstaan door het baggeren van grind, van Maassediment dus. Maar ook aan de oppervlakte zijn sporen (groeves) van grindwinning aan te treffen. Mooie voorbeelden daarvan vinden we in de voormalige grind- en zandgroeve van Opgrimbie en in de Groeve Hermans te As.

Afbeelding 7. Van links naar rechts: de kapel Onze-Lieve-Vrouw Troosteres der Bedrukten in Opitter, de Lourdesgrot ofwel Mariagrot in Gruitrode en de toren van de Sint-Martinuskerk in Beek.

Afbeelding 8. Bij het Mariapark aan de Oude Kerkstraat in Dilsen komen we overal het gebruik van Maasgesteenten tegen. Niet alleen de Lourdesgrot is ermee gebouwd, ook bij de parkmuur, de kruisweg en andere ornamenten zijn ze gebruikt.

Naast deze getuigen van de oermaas in de bodem, is bij allerlei bouwwerken te zien dat de Maas hier haar afzettingen heeft achtergelaten. Zo is de toren van de Sint-Martinuskerk in Beek (gemeente Bree) opgetrokken uit Maasgesteenten. Bij de onderkant van de kapel Onze-Lieve-Vrouw Troosteres der Bedrukten in Opitter (gemeente Bree) is dat eveneens het geval. Verder vinden we ze bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Gerdingen (gemeente Bree) in de toren terug. Maasgesteenten dienden bovendien als bouwsteen voor Lourdesgrotten ofwel Mariagrotten. Een mooi voorbeeld daarvan vonden we in Gruitrode (gemeente Meeuwen-Gruitrode).

Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties en het aanzien op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de vindplaatsgegevens dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid.

Tekst en overzichtskaartjes: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz