De Belemniet

Home

Onderwerpen

Producten

Excursiepunten

Contact

Links

Over ons

Sitemap

Fossiele en recente zee-egels

Deel 1 - tekst met afbeeldingen van fossiele en recente zee-egels

Deutsche Version Deutsche Version

Meer dan 800 soorten zee-egels

De eerste zee-egels stammen uit het Ordovicium. Ook tegenwoordig komen ze nog algemeen in zeeën en oceanen voor. Ze behoren in de stam van de Echinodermata (Stekelhuidigen) tot de klasse van de Echinoidea. Wereldwijd zijn er meer dan 800 soorten bekend.

recente zee-egels
Afbeelding 1. Zee-egelschalen van recente zee-egels waarvan bij sommige nog de stekels te zien zijn. De speld is 3 cm lang.

Hoe zien zee-egels eruit?

Zoals de naam al doet vermoeden, leven zee-egels in de zee. Meestal zijn ze halfbolvormig, hartvormig of schijfvormig. Hun grootte varieert meestal van ongeveer 1 tot 15 centimeter maar er zijn ook grotere soorten bekend. In feite bestaat het skelet van de dieren uit een harde schaal van calciet die is opgebouwd uit tien rijen dubbele plaatjes, de ambulacrale en interambulacrale zones. Van beide heeft de zee-egel er vijf. De verschillende plaatjes zijn met elkaar vergroeid. De schaal is bedekt met stekels, pedicellariën en sphaeridia. Bij bepaalde soorten zee-egels zijn duidelijk tuberkels te zien waarop deze aangehecht zijn. De zee-egel kan de stekels bewegen. Ze dienen vooral voor de verdediging van het dier. Als er gevaar dreigt, kan hij ze rechtop zetten. Bij bepaalde soorten zee-egels worden de stekels ook gebruikt voor de voortbeweging. Bij andere soorten, die in de zeebodem leven, kunnen de dieren ze gebruiken om in het sediment zelf te graven of om zich erin te graven. De stekels van een zee-egel kunnen verdeeld worden in primaire en secundaire stekels. De primaire stekels zijn het grootste. We vinden ze op de interambulacrale plaatjes. De kleinere secundaire stekels komen zowel op de interambulacrale als ambulacrale plaatjes voor. De pedicellariën komen we bij fossiele zee-egels niet vaak tegen. Het dier gebruikt ze om er zijn schaal mee schoon te maken en om ermee parasieten van het lijf te houden. De spheridia treffen we aan op de ambulacrale plaatjes. Het zijn zintuigjes die helpen om het dier rechtop te houden. Kijk voor de verschillende onderdelen van een zee-egel ook naar afbeelding 2 en 3.

anatomie zee-egel
Afbeelding 2.  Boven links en midden: Ambulacrale en interambulacrale zones bij een recente regulaire zee-egel. Bij de foto links zien we ook het gaatje van de anus. Boven rechts: ambulacrale en interambulacrale zones bij een fossiele regulaire zee-egel. Onder 1e en 2e foto: Onderzijde van de recente regulaire zee-egel uit de bovenste rij. Bij de tweede foto is ook de buitenkant van een lantaarn van Aristoteles (kauwapparaat) te zien. Deze is van een Clypeaster uit het Mioceen (Calabrië - Italië). Zo'n kauwapparaat hoort in de opening aan de onderkant van een regulaire zee-egel maar vaak ontbreekt dit. Onder 3e foto: Binnenzijde van diezelfde lantaarn van Aristoteles. Onder 4e foto: fossiele stekels van Paracidaris sp.


Op de schaal zitten ook rijen met kleine gaatjes. Door deze gaatjes kunnen de buisvoetjes of podia naar buiten worden gestulpt. Deze buisvoetjes hebben diverse functies. Zo kunnen ze helpen bij de voortbeweging. Soms hebben de podia zuignapjes, waarmee het dier zich aan de rotsbodem kan vastzuigen. Dit laatste is vooral belangrijk bij zee-egels die in de brandingszone leven. Ook spelen de buisvoetjes een rol bij de ademhaling. Voor die ademhaling bezitten veel zee-egels echter ook enkele kieuwen. Verder bezit het dier een mond en een anus maar die zitten niet bij alle soorten op dezelfde plaats. Bij de regelmatige (regulaire) zee-egels zit de mond in het midden van de onderkant en de anus aan de bovenkant. Bij de onregelmatige (irregulaire) zee-egels zitten zowel mond als anus aan de onderkant. De mond hoeft daarbij niet persé in het midden te zitten. Bij regulaire zee-egels zit in de mond een krachtig, snavelachtig kauwapparaat dat bekend staat als de 'lantaarn van Aristoteles'. Dit kauwapparaat bestaat uit een groot aantal skeletdelen. Daartoe behoren ook de tandplaten die het geheel dat snavelachtig aanzien geven. Aangezien deze tandplaten aan slijtage onderhevig zijn, wordt voortdurend nieuw plaatmateriaal aangemaakt. Doordat de kauwapparaten uit zoveel verschillende skeletdelen bestaan, fossiliseren ze niet vaak. 

anatomie zee-egel
Afbeelding 3. Globale anatomie van een regulaire zee-egel.

In het inwendige van de zee-egel komen we het spijsverteringskanaal tegen, dat van de mond naar de anus loopt, en een watervaatstelsel. Ook treffen we er onder andere de geslachtsklieren aan die gonaden genoemd worden. Vanuit deze gonaden worden een aantal malen per jaar de zaadcellen en eicellen aan het zeewater afgegeven waar dan de bevruchting plaatsvindt.


zeeegels Nederlandse kust
Afbeelding 4.  Strandvondsten van recente irregulaire zee-egels aan de Nederlandse kust. Links: Het zeeboontje (Echinocyamus pusillus). Op de foto komen zowel boven- als onderzijden van dit zee-egeltje voor. Bij de onderzijden zien we de openingen van de mond en anus.  Midden en rechts: De zeeklit ofwel hartegel (Echinocardium cordatum). Vaak zijn de broze schalen niet meer compleet (rechts) maar treffen we er wel nog stekels op aan. De speld is 3 cm lang.

Regulaire en irregulaire zee-egels

Bij het gedeelte over hoe zee-egels eruit zien, werd duidelijk dat er grote verschillen tussen regulaire en irregulaire zee-egels zijn. Die verschillen hebben vooral met de vorm te maken. Bij regulaire zee-egels zien de voor- en achterkant er in feite hetzelde uit. De mond zit bij hen aan de onderkant en de anus aan de bovenkant. In de mond zit een krachtig, snavelachtig kauwapparaat dat als de Lantaarn van Aristoteles bekend staat. Bij irregulaire zee-egels is er wel een voor- en achterkant. De mond is bij hen aan de voorkant en de anus aan de achterkant. De irregulaire zee-egels evolueerden uit de regulaire zee-egels. Beide groepen hebben een verschillende levenswijze. De regulaire zee-egels struinen kriskras de zeebodem af op zoek naar voedsel. Ze voeden zich vaak met aas maar ze eten ook ander dierlijk en plantaardig materiaal. Met hun kaken kunnen ze voedsel van schelpen en andere harde oppervlakten afschrapen. Irregulaire zee-egels graven in de zeebodem waar ze sediment opnemen om er voedsel uit te filteren.

regulaire zee-egel Conoclypeus conoicleus is een heel grote zee-egel. Conoclypeus conoicleus, van onderen gezien. Let op de mondopening.
De tuberkels zijn goed te zien bij Hemicidaris crenularis (Jura - Malm) uit Novion Porcien (Frankrijk). Grootste doorsnede 28 mm. Conoclypeus conoicleus is een heel grote zee-egel uit het Tertiair - Eoceen
Grootste doorsnede: 167 mm
Conoclypeus conoicleus, van onderen gezien. Let op de mondopening.
(St. Pankraz/Salzburg - Oostenrijk)
Afbeelding 5. Regulaire zee-egels

Waar komen zee-egels voor?

Zee-egels komen we wereldwijd in vrijwel alle zeeën tegen. We vinden ze daar overal van de polen tot in de tropische gebieden. Ze leven vooral in de ondiepere wateren van de kustgebieden maar we kunnen ze ook verderop in zee tot meerdere duizenden meters diepte vinden. Het soort bodem waarop we ze vinden is gevarieerd. Zo leven ze zowel op zandige als op rotsachtige bodems en verder komen ze voor in koraalriffen. Sommige soorten zee-egels kunnen zich met hun kauwapparaat ingraven in het gesteente. Enkele soorten komen aan de kust van Nederland en België voor. Een daarvan is het zeeboontje. Dit zee-egeltje wordt niet groter dan een centimeter. De van hun kleine stekels ontdane schalen kunnen in grote aantallen aanspoelen.

irregulaire zee-egels irregulaire zee-egel irregulaire zee-egel
Hemipneustes striatoradiatus uit het Boven-Krijt (Maastrichtien) in Zuid-Limburg. De gaatjes in de kalkschaal geven aan waar de podia gezeten hebben. Echinocorys scutala is een irregulaire zee-egel uit het Boven-Krijt (Campanien) bij Hannover (Duitsland). De mond en de anus zitten aan de onderkant. Echinocorys humilis uit het Boven-Krijt (Campanien) bij Coesfeld (Duitsland). Grootste doorsnede: 65 mm.
Afbeelding 6. Fossiele irregulaire zee-egels

Wat eten zee-egels?

Niet alle zee-egels eten hetzelfde voedsel. De meeste zijn planteneters maar er zijn ook soorten die dierlijk voedsel nuttigen. Algen vormen een belangrijk deel van het voedsel. Daarnaast worden organische resten (detritus) genuttigd. Die kunnen ze binnenkrijgen door het sediment (de bodem) te eten. De organische deeltjes uit het sediment verteren ze. Die vormen dus hun eigenlijke voedsel. De onverteerbare anorganische deeltjes scheiden ze via de anus weer uit.

Hoe planten zee-egels zich voort?

Zee-egels zijn tweeslachtig. Er komen dus zowel mannetjes als vrouwtjes voor. De vrouwelijke zee-egels zetten grote aantallen eicellen in het water af op het zelfde moment waarop de mannelijke exemplaren hun zaadcellen afzetten. De bevruchting vindt daarna in het water plaats. Uit de bevruchte eicellen komen larven die vrij rondzwemmen. Deze larven voeden zich met plankton. Na enige tijd komen de larven op de zeebodem terecht waar ze in zee-egels veranderen.

Clypeaster scillae Eupatagus antillarum zee-egel zee-egel Echinolampas ovalis
Clypeaster scillae uit het Tertiair - Mioceen
Grootste doorsnede: 100 mm
Eupatagus antillarum uit het Tertiair  - Mioceen (Florida - USA)
Grootste doorsnede: 60 mm
Echinolampas ovalis uit het Tertiair - Eoceen (Medoc - Frankrijk)
Grootste doorsnede: 51 mm
Afbeelding 7. Fossiele irregulaire zee-egels

Door recente zee-egels te bestuderen, proberen we een beter idee te krijgen van het leven van de fossiele soorten. Tegenwoordig leven de meeste zee-egels in ondiepe zeeën waar ze vaak met grote aantallen bij elkaar kunnen voorkomen.

vuurstenen zee-egel
vuurstenen zee-egel
Deze doorgezaagde fossiele zee-egel zit in kalksteen die gebruikt is voor de bouw van de basiliek van Tongeren in België.
Vuurstenen (fossiele) zee-egel en de afdruk ervan in vuursteen.
Fossiele irregulaire zee-egel van vuursteen
Deze doorgezaagde fossiele zee-egel zit in kalksteen die gebruikt is voor de bouw van de basiliek van Tongeren in België.
Afbeelding 8.  Bijzondere verschijningsvormen van fossiele zee-egels

Zijn zee-egels giftig? Kunnen zee-egels gegeten worden?

Regelmatig komt het voor dat badgasten op zee-egels trappen als ze op blote voeten in zee waden op plaatsen waar deze dieren veel in de ondiepe kustwateren voorkomen. Dat kan dan onaangename verwondingen veroorzaken als de stekels in de huid doordringen en afbreken. In de meeste gevallen laten de stekels zich echter gemakkelijk verwijderen. Wel moet erop gelet worden dat geen stukjes van de stekel in de wond achterblijven, want die kunnen dan infecties veroorzaken. Als de afgebroken stekels diep zitten, moeten ze soms door een arts verwijderd worden. Bij de meeste soorten zijn de stekels echter niet giftig.
Sommige soorten hebben echter lange, holle stekels waar een vloeistof in zit. Als men erop trapt, breken die stekels af waarbij de vloeistof in de huid doordringt. De plaats van de wond zwelt dan op en er ontstaat flinke pijn. Bij weer andere soorten zitten aan de uiteinden van de stekels blaasjes met een gifklier. Als dit gif in de wond doordringt, kan dat behoorlijk pijn doen. Veel van die ellende kan natuurlijk voorkomen worden door het dragen van badschoenen.
Er zijn allerlei soorten eetbare zee-egels. Vaak zijn het vooral de eitjes en voortplantingsorganen die geconsumeerd worden. Sommige mensen beschouwen deze als een delicatesse maar anderen denken daar weer anders over. Vroeger braken kustbewoners van bijvoorbeeld de landen langs de Middellandse Zee de zee-egels wel open. In het binnenste zit een waterig vocht. Als dat eruit liep, konden ze hun brood in de slijmerige rest dopen om er wat smaak aan te geven. Veel smaak leverde dat echter niet op.

stekels zee-egel
Afbeelding 9.  Stekels van enkele recente en fossiele zee-egels. Stekels kunnen heel divers zijn. Fossiele exemplaren zien we linksboven (Acrosalenia pustalata), rechtsboven (Paracidaris sp.), links- en middenonder (Pseudocidaris mammosa) en rechtsonder (Acrosalenia hemicidaroides, met erbij enkele zee-egeltjes zelf). De speld is 3 cm lang.

In de literatuur wordt gesproken over 2500 tot 5000 verschillende soorten fossiele zee-egels. Klik op de onderstaande link om de pagina met nog meer fossiele zee-egels te bekijken.

Tekst en foto's: Jan Weertz  
© De Belemniet