IJzer lijkt zo alledaags. Maar wie er wat meer over te weten probeert te komen, ontdekt al snel dat dit metaal heel wat interessants te bieden heeft. Zo komen we ijzer op heel wat plekken in de bodem tegen, ook in Nederland. Een goed voorbeeld daarvan zijn de kleuren van zandkorreltjes. Zuiver zand bestaat bij ons in het algemeen uit witte tot kleurloze korreltjes. Meestal zijn die korreltjes echter geel, bruin of zelfs rood. Die kleur wordt veroorzaakt door een dun laagje ijzeroxide (ijzerroest) dat als een jasje rondom de zandkorreltjes zit.

Afbeelding 1. Links: roodbruin water in Apeldoorn (NL). Rechts: roodbruine modder in de Roodloop bij Hilvarenbeek (NL).

In het grondwater komt vaak ijzer voor. Als dit water aan de oppervlakte komt, bijvoorbeeld in beekjes en vijvers, dan zal dit ijzer oxideren (roesten) doordat het in contact komt met zuurstof uit de lucht. We krijgen dan beekjes en vijvers met roodbruin water. Als dit ijzer op bodemdeeltjes neerslaat, krijgen we roodbruine modder. Deze verschijnselen komen op meerdere plaatsen in Nederland voor. Voorbeelden: roodbruin water in een aantal vijvers (afbeelding 1) in Apeldoorn (Gelderland) en roodbruine modder in het beekje Roodloop (afbeelding 1) bij Hilvarenbeek (Noord-Brabant). Moerasijzererts komt ook op meerdere plaatsen in Nederland voor, vooral in de oostelijke helft van ons land. We vinden het als lagen van twintig tot veertig centimeter dikte. Deze lagen komen op geringe diepte voor in beekdalen en veengebieden en op andere plaatsen waar de grondwaterstand hoog is en waar het ijzergehalte van de bodem hoog is. Op zulke plaatsen gaan in het grondwater opgeloste ijzerverbindingen een chemische reactie aan met zuurstof. Vroeger heeft de mens dit moerasijzererts opgegraven om er ijzer uit te winnen. Ook gebruikte men moerasijzererts om mee te bouwen. Mooie voorbeelden van bouwen met moerasijzererts zijn de Nederlands Hervormde kerk van Hellendoorn in Overijssel (afbeelding 2), de Oude Sint Martinuskerk (thans Nederlands Hervormde kerk) van Silvolde (Gelderland) en het restant van de middeleeuwse stadsmuur aan het Wilhelminaplein in Hardenberg (Overijssel). In sommige plaatsen zijn grote delen van vooral kerken met dit moerasijzererts gebouwd, in andere plaatsen heeft men maar enkele blokken ervan gebruikt.

            

Afbeelding 2. Links: moerasijzererts in de kerk van Hellendoorn (NL). Rechts: ijzerzandsteen in de Sint Audomaruskerk in Beveren (B).

     

Klapperstenen horen ook in het verhaal over ijzer thuis. Klapperstenen (afbeelding 3) bestaan uit laagjes ijzeroxide die rondom een kern van een ander gesteente voorkomen. Soms bestaat die kern uit leem. Als die lemen kern opdroogt, kan hij krimpen. Als je dan met de klappersteen schudt, hoor je een klapperend geluid. Vandaar de naam klapperstenen. Klapperstenen komen onder andere op de Veluwe voor. Daar groef men ze tijdens de vroege middeleeuwen op om er ijzer uit te winnen. De lagen waarin de klapperstenen voorkomen, werden tijdens de voorlaatste ijstijd door de gletsjers opgestuwd en konden daardoor zelfs verticaal komen te staan. Daardoor was het voor de mens uit de vroege middeleeuwen mogelijk om 'banen' met klapperstenen 'aan te boren' om zodoende het erts erin te winnen. De hierdoor ontstane ijzerkuilen kunnen we nu nog terugvinden, bijvoorbeeld op de Asselsche Heide bij Hoog Soeren.