De Belemniet

Home

Onderwerpen

Producten

Excursiepunten

Contact

Links

Over ons

Sitemap

Toepassing van vuursteen

Deutsche Version Deutsche Version

Vuursteenbewerking in de prehistorie: afslagen en kernstenen

Dit item behandelt de afslagen en kernstenen in het algemeen. Afslagen en kernstenen konden bijvoorbeeld verschillen tijdens de diverse tijdseenheden van het stenen tijdperk.

afslagen en kernstenen vuursteen
Afbeelding 1. Het bewerken van vuursteen 'anno nu'.
Links: een brok vuursteen. Tweede foto: met een hamersteen (van kwarts) gaan we een scherf (een afslag) van het brok vuursteen afslaan. Derde foto: de scherf is van het brok vuursteen afgeslagen. Voor dit experiment hebben we gebruik gemaakt van de allereenvoudigste manier om afslagen te maken. Met deze methode ontstaan afslagen die goed bruikbaar zijn om een werktuig van te maken maar ook materiaal dat weinig tot niet geschikt is. In gebieden waar in de prehistorie veel vuursteen is bewerkt, vinden we op akkers en andere vindplaatsen ook zulke goede, minder goede en slechte afslagen terug. Rechts: Vuursteen bewerken met werktuigen van hertengewei.

Bij de vuursteenbewerking ontstaat ook veel fijn gruis. Het scherpe, fijne gruis kan gemakkelijk met de wind verspreid worden. Voor ogen en longen vormt het een gevaar. Waarschijnlijk heeft de prehistorische mens daar ook last van ondervonden.

Al vroeg in de prehistorie gebruikte de mens vuursteen voor het maken van werktuigen en wapens. Dat men voor dit doel graag vuursteen gebruikte, komt omdat vuursteen een aantal uitstekende eigenschappen daarvoor heeft. Zo is vuursteen erg hard, zelfs harder dan staal en glas. Dat is belangrijk want om materialen zoals hout en bot te kunnen bewerken, heb je een werktuig nodig is dat harder is dan die materialen. Verder kan vuursteen goed gespleten worden en - als je goede kwaliteit te pakken hebt - is hij homogeen van samenstelling (waardoor hij in alle richtingen dezelfde eigenschappen heeft). Dat zijn weer eigenschappen die goed van pas komen bij het maken van die werktuigen en wapens.

afslagen vuursteen
Afbeelding 2. Een prehistorische afslag van vuursteen. Links: een kenmerk van zo'n afslag is de slagbult op de ventrale zijde (de 'onderkant', zie de pijlen). Rechts: aan de dorsale zijde (de 'bovenkant') is het afslagnegatief te zien van een eerdere afslag. De plaats waar de slagbult van die vorige afslag ontstond is bij de pijl te zien.

De beste kwaliteit vuursteen komen we in Nederland in Zuid-Limburg tegen. Daar vinden we hem in lagen (banken) in de kalksteenafzettingen uit de Krijtperiode. Ongeveer 5000 jaar geleden, tijdens de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) werd de vuursteen daar al ondergronds gewonnen. Bij Rijckholt/Sint Geertruid en bij Valkenburg zijn de gangenstelsels die bij deze vuursteenmijnbouw ontstonden, gedeeltelijk opgegraven en blootgelegd. Het was natuurlijk ook mogelijk om vuursteen aan de oppervlakte te verzamelen, maar de kwaliteit daarvan was vaak minder en het formaat van de stukken was dikwijls kleiner.

afslagen en kernsteen
Afbeelding 3.  Links: een kernsteen (midden) met er omheen afslagen die bij een experiment gemaakt werden. Rechts: sommige afslagen zijn meteen geschikt om als mes te gebruiken. Om verwondingen te voorkomen, kon de prehistorische mens de andere zijden stomp maken door stukjes steen ervan weg te slaan of weg te drukken tot ze niet meer scherp waren. Door met een hamersteen vervolgens nog enkele malen in de lengterichting over deze reeds stomp gemaakte zijden te schuren, kon het gevaar voor verwondingen vrijwel geheel worden weggenomen. De rechter afbeelding laat zien hoe zo'n mes werd vastgehouden. 

Om een vuurstenen werktuig of wapen te maken, kon de prehistorische mens net zo lang stukken van een brok vuursteen afslaan tot de gewenste vorm overbleef. Maar het was ook mogelijk om alleen maar een scherf van het brok vuursteen af te slaan en die daarna verder te bewerken tot het gewenste werktuig of wapen overbleef. Zulke scherven worden afslagen genoemd. De steen waar ze van afgeslagen werden, noemen we kernsteen.

kernstenen vuursteen
Afbeelding 4. Prehistorische kernstenen. De speld is drie centimeter.

Op plaatsen waar veel vuursteen tot werktuigen en wapens verwerkt werd, ontstond natuurlijk heel wat afval in de vorm van vooral vuursteenscherven en vaak volledig ‘afgekloven’ kernstenen. Tegenwoordig komt men op dergelijke plaatsen nog heel wat van dat afval en om allerlei redenen achtergelaten gebruiksvoorwerpen aan of nabij de oppervlakte tegen. Vuursteen was in de prehistorie immers dé grondstof voor van alles en nog wat. In feite loopt men op zulke plekken over het afval van de mens die hier duizenden jaren geleden actief was.

klingkernsteen klingen vuursteen
Afbeelding 5. Prehistorische klingenkernsteen (links) en klingen (rechts). Bij de klingenkernsteen is met pijlen aangegeven waar de klingen eraf geslagen zijn. De speld is 3 cm.

Afslagen zijn er in allerlei soorten, vormen en formaten. Hoe de uiteindelijke afslag er uit ging zien, was afhankelijk van verschillende factoren. Zo speelde het materiaal waarmee de afslag van de kern werd geslagen of gedrukt een belangrijke rol. Voor dit doel kon de vuursteenbewerker steen, been (bot), gewei of hout gebruiken. Ook de kracht waarmee werd geslagen en de slaghoek (van schuin tot recht) waren van belang. Medebepalend waren het wel of niet op een ondergrond plaatsen van de kernsteen en de vorm (en grootte) van die kernsteen. En dan was er nog de preparatie (voorbewerking) van het slagvlak op de kernsteen om de gewenste afslag te kunnen krijgen. Een afslag maken is dan ook geen kwestie van zomaar met bijvoorbeeld een steen op een andere steen slaan. Er komt veel meer bij kijken.

klingkernstenen vuursteen
Afbeelding 6. Klingkernstenen

Afslagen die twee keer zo lang als breed zijn, worden klingen genoemd, de kernsteen heet dan klingenkernsteen. We kennen kleine klingen van enkele cm lang tot klingen van meer dan 10 cm. Bijzonder zijn de klingen van geelbruine die in Frankrijk bij Le Grand Pressigny (département Indre-et-Loire) geproduceerd werden. Deze konden lengtes van 25 tot 35 cm hebben bij een breedte van 4 tot 5,5 cm.

livre de beurre grand pressigny
Afbeelding 7. Links: op plaatsen waar veel vuursteen tot werktuigen en wapens verwerkt werd (zoals hier op een akker bij Spiennes in België), ontstond natuurlijk heel wat afval in de vorm van vooral vuursteenscherven. Rechts: een 'kleine' klingkernsteen uit Le Grand Pressigny in Frankrijk. De speld is 3 cm.

Om klingen te slaan, zijn eveneens speciale technieken vereist. Van afslagen konden bijvoorbeeld messen, boortjes, krabbers, burijnen (steekbijteltjes) en pijlpunten gemaakt worden.

klopstenen vuursteen
Afbeelding 8. Grote prehistorische kernsteen (links) en hamerstenen (rechts). De linker hamersteen is gemaakt van een fragment van een gepolijste bijl.

Meer weten over vuursteen en het gebruik van vuursteen toen en nu?
Meer weten over prehistorische werktuigen van vuursteen? 
Ga dan naar de
index met alles over vuursteen.


Tekst en foto's: Jan Weertz
© De Belemniet