Vuursteenbewerking in de prehistorie: afslagen en kernstenen

Het bewerken van vuursteen 'anno nu'. Links: een brok vuursteen en een hamersteen (in dit geval van kwarts). Midden: met de hamersteen gaan we een scherf (een afslag) van het brok vuursteen afslaan. Rechts: de scherf is van het brok vuursteen afgeslagen. Voor dit experiment hebben we gebruk gemaakt van de allereenvoudigste manier om afslagen te maken. Met deze methode ontstaan afslagen die goed bruikbaar zijn om een werktuig van te maken maar ook materiaal dat weinig tot niet geschikt is. In gebieden waar in de prehistorie veel vuursteen is bewerkt, vinden we op akkers en andere vindplaatsen ook zulke goede, minder goede en slechte afslagen terug. Bij de vuursteenbewerking ontstond ook veel fijn gruis. Het scherpe, fijne gruis kan gemakkelijk met de wind verspreid worden. Voor ogen en longen vormt het een gevaar. Waarschijnlijk heeft de prehistorische mens daar ook last van ondervonden.

Al vroeg in de prehistorie gebruikte de mens vuursteen voor het maken van werktuigen en wapens. De beste kwaliteit vuursteen komen we in Nederland in Zuid-Limburg tegen. Daar vinden we hem in lagen (banken) in de kalksteenafzettingen uit de Krijtperiode. Ongeveer 5000 jaar geleden, tijdens de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) werd de vuursteen daar al ondergronds gewonnen. Bij Rijckholt/Sint Geertruid en bij Valkenburg zijn de gangenstelsels die bij deze mijnbouw ontstonden, gedeeltelijk opgegraven en blootgelegd. Het was natuurlijk ook mogelijk om vuursteen aan de oppervlakte te verzamelen, maar de kwaliteit daarvan was vaak minder en het formaat van de stukken was dikwijls kleiner.

Links: een kernsteen (midden) met er omheen afslagen die bij deze demonstratie gemaakt werden. Rechts: sommige afslagen zijn meteen geschikt om als mes te gebruiken. Om verwondingen te voorkomen, kon de prehistorische mens de andere zijden stomp maken door stukjes steen ervan weg te slaan of weg te drukken tot ze niet meer scherp waren. Door met een hamersteen vervolgens nog enkele malen in de lengterichting over deze reeds stomp gemaakte zijden te schuren, kon het gevaar voor verwondingen vrijwel geheel worden weggenomen. De rechter afbeelding laat zien hoe zo'n mes werd vastgehouden.

Om een vuurstenen werktuig of wapen te maken, kon de prehistorische mens net zo lang stukken van een brok vuursteen afslaan tot de gewenste vorm overbleef. Maar het was ook mogelijk om alleen maar een scherf van het brok vuursteen af te slaan en die daarna verder te bewerken tot het gewenste werktuig of wapen overbleef. Zulke scherven worden wel afslagen genoemd. De steen waar ze van afgeslagen werden, noemen we kernsteen.

Prehistorische kernstenen. De speld is drie centimeter lang.

Afslagen zijn er in allerlei soorten, vormen en formaten. Hoe de uiteindelijke afslag er uit ging zien, was afhankelijk van verschillende factoren. Zo speelde het materiaal waarmee de afslag van de kern werd geslagen of gedrukt een belangrijke rol. Voor dit doel kon de vuursteenbewerker steen, been (bot), gewei of hout gebruiken. Ook de kracht waarmee werd geslagen en de slaghoek (van schuin tot recht) waren van belang. Medebepalend waren het wel of niet op een ondergrond plaatsen van de kernsteen en de vorm (en grootte) van die kernsteen. En dan was er nog de preparatie (voorbewerking) van het slagvlak op de kernsteen om de gewenste afslag te kunnen krijgen. Een afslag maken is dan ook geen kwestie van zomaar met bijvoorbeeld een steen op een andere steen slaan. Er komt veel meer bij kijken.

Prehistorische klingenkernsteen (links) en klingen (rechts). Bij de klingenkernsteen is met pijlen aangegeven waar de klingen eraf geslagen zijn.

Grote prehistorische kernsteen (links) en hamerstenen (rechts). De linker hamersteen is gemaakt van een fragment van een gepolijste bijl.

Tekst en foto's: Jan Weertz