Het Savelsbos geologisch bekeken (1)

Afbeelding 2. De afzettingen uit het Boven-Krijt in groeve Blankenberg bij Cadier en Keer.

In het noordelijk deel van het Savelsbos hebben we voornamelijk met de Formatie van Maastricht te maken. De Schone Grubbe, ter hoogte van Rijckholt, vormt een overgangsgebied. Ten zuiden ervan vinden we steeds de Formatie van Gulpen. De gesteenten van beide formaties kunnen we echter maar op een klein aantal plaatsen aan de oppervlakte tegenkomen. Ze zijn op de meeste plaatsen bedekt door hellingafzettingen van grind, zand en leem. 

De kalksteen uit de Formatie van Maastricht is vroeger veel gebruikt voor het winnen van bouwstenen. Dat gebeurde in ondergrondse kalksteengroeven die door de plaatselijke bevolking mergelgrotten worden genoemd. De kalksteenblokken ('mergelblokken') werden met mergelzagen uit het gesteente gezaagd. Dit stond in Zuid-Limburg bekend als blokbreken, verricht door blokbrekers. 

Afbeelding  3. Een mergelzaag	Afbeelding 4. De gangen in de ondergrondse kalksteengroeve ('mergelgrot') het Steinbergske ten oosten van Rijckholt.

Het merendeel van deze groeven ontstond waar kalksteen in hellingen aan of nabij de oppervlakte voorkwam. In het Savelsbos komen we ze op een aantal plaatsen tegen. Een deel van deze kalksteengroeven heeft een vrij uitgebreid gangenstelsel, een ander deel is vrij ondiep. Getuigen van het gebruik van kalksteen uit dergelijke groeven als bouwsteen vinden we in de omringende dorpen, bijvoorbeeld bij de kerken van Gronsveld en Sint Geertruid. Maar ook verder weg vond de 'mergel' zijn toepassing, bijvoorbeeld bij de bouw van de Dom van Utrecht. 

Afbeelding 5. In de ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten') van het Savelsbos.

Vanwege instortingsgevaar maar ook ter bescherming van natuur (bijvoorbeeld overwinterende vleermuizen) en cultuurhistorische waarden (oude opschriften) zijn de groeven voor het publiek afgesloten. Sommige ingangen zijn voorzien van traliehekken, andere zijn dichtgemetseld. Het ingangsgebied heeft echter vaak al veel interessants op geologisch gebied te bieden. Daarvoor hoeven we niet ondergronds te gaan. 

Afbeelding 6. De ingang van ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten') in het Savelsbos. Linksboven: groeve Steinbergske voordat er een ijzeren hek in zat. Rechts zien we de groeve na de plaatsing van dit hek. De groeve linksonder ligt een klein stuk verderop.

Tot deze bezienswaardigheden behoren geologische orgelpijpen. Deze ontstaan als zuur regenwater kalksteen oplost op plaatsen waar breuken en barsten in het gesteente voorkomen. Later kunnen deze orgelpijpen volstromen met los gesteente uit de bovengrond. In het Savelsbos zijn dat de al genoemde hellingafzettingen en Maassedimenten die het kalksteenpakket bedekken. Een mooi voorbeeld van orgelpijpen vinden we bij de ingang van kalksteengroeve Savelsbosch (Amersfoortcoördinaten 312.950 - 180.050 - GPS-coördinaten: N 50°48.345' O 005°44.538'). Bij het exemplaar links van de ingang is alleen nog het bovenste gedeelte met los gesteente gevuld. Bij het winnen van de kalksteen werd de orgelpijp aangesneden en liep daardoor gedeeltelijk leeg. Dat leeglopen van een orgelpijp is niet zonder gevaar want het kan snel en met enig geweld gebeuren. Waarschijnlijk is daarom in groeve Steinbergske (Amersfoortcoördinaten 312.250 - 180.200 - GPS-coördinaten: N 50°47.971' O 005°44.668') een orgelpijp met kalksteenblokken dichtgebouwd zodat ze niet leeg kon lopen en zo de blokbrekers niet in gevaar kon brengen. Bij kalksteengroeve Trichterberg aan de Eckelraderweg (Amersfoortcoördinaten 313.300 - 180.250) komen niet alleen gedeeltelijk gevulde orgelpijpen voor, er bevindt zich ook een helemaal leeggelopen orgelpijp in de oostelijke kalksteenwand. Bij de ingang van de groeven kunnen we op verscheidene plaatsen vuursteen in de kalksteen zien zitten. Bij de eerder genoemde kalksteengroeve Savelsbosch gaat het om pijpvormige, zogenaamde 'graafgangvuurstenen'. 

Afbeelding 7. Links: de ingang van kalksteengroeve Savelsbosch. Midden: onderkant van de orgelpijp bij de ingang van deze groeve. Rechts: graafgangvuurstenen bij de ingang van groeve Savelsbosch.
Afbeelding 8. Geologische orgelpijpen. De exemplaren op de 2e, 3e en 4e foto bevinden zich bij kalksteengroeve Trichterberg. Bij de orgelpijp op de 3e foto is nog een deel van de vulling te zien. De orgelpijp op de 4e foto is helemaal leeg.

Net ten zuiden van de Schone Grubbe treffen we een vuursteenmijn (Amersfoortcoördinaten 311.700 - 180.200) uit het Neolithicum aan. Hier begon de mens zo'n 6000 jaar geleden met het winnen van vuursteen in kalksteen uit de Formatie van Gulpen. Deze vuursteen werd gebruikt voor het maken van werktuigen en wapens. Om de vuursteen te winnen, werden schachten gegraven tot de gewenste vuursteenlaag bereikt was. Daarna gingen de prehistorische mijnwerkers verder met het graven van horizontale galerijen waarbij de vuursteen vrijkwam. Niet alle vuursteen was geschikt. Vuursteen van de juiste kwaliteit die in deze mijn gewonnen werd, komt in de Formatie van Gulpen voor in de Kalksteen van Lanaye. Tijdens de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw is een deel van het prehistorische mijnveld opgegraven. Daarbij werd een verkenningsgalerij aangelegd en zo werden de prehistorische gangetjes aangesneden. Staatsbosbeheer organiseert excursies naar dit opgegraven deel van de Neolithische vuursteenmijn in de lente en zomer. 

Afbeelding 9. De Neolithische vuursteenmijn in het Savelsbos. Vanuit de verkenningsgalerij die tijdens de opgravingen in de jaren '60 en '70 van de vorige eeuw werd aangelegd (links) kan een kijkje genomen worden in de prehistorische mijngangetjes. De donkere vuursteenknollen zijn goed te zien (rechts).

Wil je meer weten over die prehistorische vuursteenmijnbouw in het Savelsbos bij Rijckholt/Sint Geertruid? Ga dan naar de pagina over  delven van vuursteen in prehistorische vuursteenmijnen

Prehistorische stenen werktuigen en wapens van vuursteen zoals bijlen, boortjes en pijlpunten worden in onze tijd nog steeds in de omgeving van de vuursteenmijn teruggevonden. 

Afbeelding 10. Twee bijlen (voor- en achterkant) van vuursteen uit de omgeving van het Savelsbos. De speld is 3 cm lang.

Op de weg van Eijsden naar Sint Geertruid, net voorbij de plek waar de naam van de weg van Moerslag in Bukel verandert, ligt links in de bosrand een kleine dagbouwgroeve (Amersfoortcoördinaten 311.150 - 181.250 - GPS-coördinaten: N 50°47.363' O 005°45.593'). Dit is het geologische monument Moerslag, waar vroeger de Kalksteen van Lixhe uit de Formatie van Gulpen werd gewonnen. Deze kalksteen werd gebruikt om het land te bemesten (bemergelen). Er komen grillige vuurstenen in voor. Geologische (aardkundige) monumenten kom je tegenwoordig in zowel binnen- als buitenland tegen. Ze geven een interessant kijkje in de bodem. Doordat de begroeiing steeds probeert om deze 'kale' plekken in te nemen, blijft het voor terreinbeheerders altijd weer een extra inspanning om het monument voor het oog zichtbaar te houden. Om uiteenlopende redenen lukt dat niet altijd en zo nu en dan moet een inhaalslag gedaan worden. 

Afzettingen uit het Tertiair (tegenwoordig is de tweedeling in Paleogeen en Neogeen gebruikelijker maar vanwege de naamsbekendheid gebruiken we nog de oudere naam voor deze periode) vindt men in het Savelsbos niet. Wellicht zijn deze wel aanwezig geweest maar nadat de zee tijdens het Neogeen uit Zuid-Limburg verdween, zullen ze ten gevolge van de opheffing en kanteling van het gebied door erosie weer verdwenen zijn. 

Dit item over het Savelsbos is een deels gewijzigde en iets ingekorte versie van het artikel (Geologie van het Savelsbos) die we hierover in Grondboor & Hamer, Jaargang 69, nummer 2 - 2015 publiceerden. 

Meer weten over de geologie van het Savelsbos? Kijk dan naar:

Het Savelsbos geologisch bekeken (2)  (afzettingen uit het Kwartair)

Het Savelsbos geologisch bekeken (3)  (artefacten in een puinwaaier met colluvium uit de Schone Grub)

Voorjaarsplanten in het Savelsbos  (de relatie van voorjaarsplanten met de bodem)

Bij de beschrijving van de locaties is sprake van momentopnames. De kans bestaat dat situaties op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de vindplaatsgegevens en routebeschrijvingen dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid. 

Tekst: Jan en Els Weertz
Foto's: Jan Weertz