Afbeelding 1. De Sahara is meer dan alleen maar een zandwoestijn. Hier enkele impressies van de vele gezichten van deze woestijn.

De Sahara in Noord-Afrika is de grootste zandwoestijn op aarde. Hij heeft een oppervlakte van meer dan negen miljoen vierkante kilometer. Dat is ongeveer 215 keer zo groot als Nederland. Hoewel we het hier een zandwoestijn noemen, is het niet alleen zand wat we er zien. Zo komen er ook vaste gesteenten in de vorm van bergen en heuvels in voor en treffen we er diepe kloven in aan. Groene plekken treffen we er ook wel aan maar die vormen maar een heel klein deel van het totale oppervlak. Eigenlijk is het dus een gevarieerd landschap (afbeelding 1). Wat dit gevarieerde landschap tot een woestijn maakt, is de grote droogte en geringe jaarlijkse neerslag. Maar ooit is dat anders geweest, ooit was de Sahara veel groener en het dierenleven veel uitbundiger. Getuigen daarvan zijn de vele rotstekeningen uit het stenen tijdperk en artefacten zoals grote aantallen stenen werktuigen die in het gebied gevonden worden (afbeelding 2). De rotstekeningen treffen we vooral aan in de gebergten en grotten waar ze goed bewaard zijn gebleven. Ze tonen ons onder andere krokodillen, nijlpaarden, neushoorns, giraffes, leeuwen, wilde ezels, antilopen, gazellen en olifanten. Dat de Sahara in het nog niet zo heel verre verleden er heel anders uitzag dan tegenwoordig, heeft te maken met de moesson. Doordat deze zich in bepaalde periodes noordelijker manifesteert, wordt de Sahara minder droog. We hebben hier te maken met cycli die tot ver in de tijd terugvoeren en die ervoor zorgen dat duizenden jaren van droogte afgewisseld worden met duizenden jaren vochtiger weer. 

Afbeelding 2. In de Sahara worden grote aantallen stenen werktuigen uit de prehistorie gevonden. Ze getuigen van de menselijke aanwezigheid in tijden waarin het klimaat vriendelijker was voor mens en dier. We zien hier vuistbijlen (linksboven en rechts) en kleinere werktuigjes zoals boortjes en spitsen (linksonder). De speld is drie centimeter lang.

De laatste van die perioden waarin het weer vochtiger werd, begon ongeveer 12.000 jaar geleden. Grote delen van de Sahara veranderden toen in een steppegebied. Rond 9000 jaar geleden krijgen we dan te maken met het Holoceen subpluviaal waarin de neerslag duidelijk toenam. De Sahara werd nog vochtiger en groener en de bevolking groeide. In hoger gelegen delen kwamen zelfs hier en daar bossen voor. Het Tsjaadmeer in de zuidelijke Sahara had destijds zelfs een oppervlakte van zo'n 300.000 tot 400.000 km2 en een diepte van zo'n 170 meter. Zo'n vijftig jaar geleden bedroeg het oppervlak van het meer niet veel meer dan 25.000 km2 en nog geen twintig jaar geleden was dat gekrompen tot een povere 1500 km2. De diepte is inmiddels maar iets meer dan tien meter. Dat ligt niet alleen aan een afname van de neerslag, maar ook aan het onttrekken van water voor irrigatiedoeleinden. Naast het grote Tsjaadmeer kwamen er in die vochtigere tijden in de Sahara nog meer grote meren en rivieren voor. Het Holoceen subpluviaal was maar van beperkte duur want ongeveer 6000 jaar geleden werd het weer droger. De laatste 4000 tot 5000 jaar hebben we er weer met een echt woestijnklimaat te maken. De bevolking nam aan het einde van het Holoceen Pluviaal weer af doordat de mensen wegtrokken naar betere oorden. Op den duur bleven alleen nog groene oasen over waar grondwater plantengroei mogelijk maakte en waar de spaarzame rivieren voor vocht zorgden. Tegenwoordig komt de mens in Noord-Afrika vooral rond het gebied van de Middellandse Zee voor.

Afbeelding 3. Voor het oprukken van de woestijn in Noord-Afrika is niet alleen het klimaat verantwoordelijk. De Romeinen verbouwden in hun Noord-Afrikaanse provincies intensief graan. Dat leverde bodemerosie op die de woestijn vanuit het zuiden verder liet oprukken. Maar ook na de Romeinse Tijd ging de bodemerosie en daarmee het oprukken van de woestijn verder, onder andere door intensieve begrazing door het vee van nomadische stammen. Van de aanwezigheid van de Romeinen getuigen tegenwoordig nog bouwwerken zoals tempels in Sbeitla (linksboven en close-up rechts) en een amfitheater/colosseum in El Djem (linksonder) in Tunesië.