Travertijn of kalktuf?
Een sluitende definitie van travertijn is niet zo gemakkelijk te geven. Als men de literatuur erop naslaat, duiken voor hetzelfde gesteente namelijk vaak nog andere namen op, zoals kalktuf en moeraskalk. Soms worden de synoniemen in eenzelfde artikel gewoon naast elkaar genoemd. Waar we in ieder geval wel duidelijkheid over hebben, is dat we steeds met neergeslagen zoetwatercarbonaat te maken hebben. Ondanks alle naamsverwarring die kan optreden en ondanks alle dubbele benamingen die soms in publicaties gebruikt worden, zouden we toch een tweedeling kunnen maken en wel op de volgende manier:
Travertijn
Travertijn is kalksteen die ontstaat door het neerslaan van calciumcarbonaat (kalk) uit water van warme of hete bronnen dat met kalk oververzadigd is. Als het oververzadigde water aan de oppervlakte komt, ontgast het erin aanwezige kooldioxide (CO2) waarna kalkafzetting plaatsvindt. De kalkafzetting kan net zolang doorgaan tot het in het water aanwezige kooldioxide in evenwicht is met het kooldioxide in de omgevende lucht. In travertijn is vaak een fijne gelaagdheid te zien. Hoewel travertijn over het algemeen wit is, kunnen de afzonderlijke laagjes verschillend gekleurd zijn. Verontreiniging door ijzeroxiden kan daarbij zorgen voor een gele, bruine of rode kleur. Ook komen verspreid in het gesteente kleine gaatjes voor.
Kalktuf
Kalktuf is kalksteen die ontstaat door het neerslaan van calciumcarbonaat (kalk) uit erg kalkrijk water. Deze keer hebben we echter met koud water te maken. De neerslag vindt weer plaats nadat het water in bronnen aan de oppervlakte is gekomen of op de plaats waar watervalletjes in beekjes of riviertjes voorkomen. Kalktuf wordt wel omschreven als een zachte vorm van travertijn. Het is een nogal poreus kalkgesteente met een sponsachtig aanzien. Vaak kunnen we er holtes van takjes of afdrukken van bladeren in tegenkomen. Het oorspronkelijke plantaardige materiaal waar de kalk omheen is afgezet, is dan in de loop der tijd vergaan. Slakkenhuisjes komen ook wel in de kalktuf voor.
Vindplaatsen van travertijn en kalktuf
Pamukkale (Turkije)
 |
| Afbeelding 1. Pamukkale ligt in het zuidwesten van Anatolië in Turkije. In de omgeving liggen warmwaterbronnen waarvan het water een temperatuur van tussen de 35 en 100 graden heeft. Dit water is sterk kalkhoudend. Als het de oppervlakte bereikt, ontsnapt erin aanwezig kooldioxide en wordt de kalk (calciumcarbonaat) afgezet die we dan als travertijn in de terrassen van Pamukkale terugvinden. |
 |
| Afbeelding 2. De warmwaterbronnen van Thermopolis liggen in het Hot Springs State Park in de staat Wyoming in de Verenigde Staten van Amerika, net ten noordoosten van het Wind River Indian Reservation. Per dag produceren deze bronnen ruim 11 miljoen liter water dat zo'n 57 graden warm is. Door de afzetting van kalk uit deze bronnen is onder andere een terras van travertijn aan de oevers van de Big Horn River ontstaan. Deze travertijn is wit, gelig en bruin van kleur. Het bronwater in het park is vrijwel geheel gekanaliseerd en wordt onder andere gebruikt voor twee zwembaden. In het park ligt de 'Tepee Fountain' (rechts) die in 1909 is gebouwd om waterdamp te laten ontsnappen uit de pijpleidingen die het water door het park leiden. Hierbij slaat kalk neer waardoor zich deze bijzondere travertijnformatie kon vormen. |
Mammoth Hot Springs (USA)
 |
| Afbeelding 3. Mammoth Hot Springs ligt in het noordwesten van Yellowstone National Park in de staat Wyoming, bij de grens met de staat Montana in de Verenigde Staten van Amerika. Hier bevindt zich een stelsel van hete bronnen op een heuvel van travertijn. De bronnen danken hun warmte aan het vulkanisme onder het park want het warme water is afkomstig van het daar gelegen Norris Geyser Basin. Via kalksteenafzettingen in de ondergrond komt het bij de hete bronnen van Mammoth terecht. Daar heeft het nog een temperatuur van 80 graden Celsius. |
 |
| Afbeelding 4. Bij de waterval van Dreimühlen in de buurt van Üxheim-Ahütte in de Eifel in Duitsland stroomt water via de Mühlenbach bij de waterval zo'n vier tot zes meter naar beneden om daar de Ahbach te voeden. Het sterk kalkhoudende water van de Mühlenbach is afkomstig uit een drietal bronnen die al sinds het eind van het laatste glaciaal (Weichselien), zo'n 11.000 jaar geleden, een plateau van kalktuf van ongeveer 300 meter breed en 100 meter diep gevormd hebben. Toen men aan het begin van de twintigste eeuw de spoorbaan Dümpelfeld-Lissendorf bouwde, werden de bronbeekjes samengekoppeld en onder het spoorlichaam doorgeleid. Door dit samenkoppelen werd de Mühlenbach gevormd. Op de plaats waar het kalkhoudende water van deze beek bij de waterval van Dreimühlen naar beneden stort, ontstond daarna door het neerslaan van kalk uit het water een karakteristieke rots van kalktuf. Door de groei van mossen (vooral Cratoneuron commutatum) wordt het afzettingsproces versneld want de mossen vergroten het oppervlak waaraan de neerslaande kalk gebonden kan worden. Per dag komt er daardoor zo'n 12 kilogram kalktuf bij. |
Lasauvage (Groothertogdom Luxemburg) en Annevoie-Rouillon (België)
 |
| Afbeelding 5. Bij Lasauvage in het Groothertogdom Luxemburg (links en midden) en bij Annevoie-Rouillon (rechts) in het zuiden van België in de provincie Luxemburg vinden we uitgebreide afzettingen van kalktuf. Deze kalktuffen zijn ontstaan na het laatste glaciaal (Weichselien), zo'n 11.000 jaar geleden. |
Travertijn als bouwsteen
 |
| Afbeelding 6. Voor de Romeinen waren travertijn en kalktuf geliefde bouwstenen. Zo hebben ze bijvoorbeeld heel wat travertijn verwerkt in het Colosseum in Rome (Italië; linksboven). In de Romeinse muur in Tongeren (België; rechtsboven en rechtsonder) zit heel wat kalktuf. Maar ook later heeft men deze gesteenten nog op allerlei plaatsen toegepast, bijvoorbeeld bij het Rathaus in Weimar (Duitsland; linksonder en onder midden) dat van travertijn en zandsteen is gebouwd. |
Voorbeelden travertijn - kalktuf
 |
| Afbeelding 7. Voorbeelden van kalktuf, ook wel travertijn genoemd. De stukken links en midden in de bovenste rij werden in een tuincentrum als 'spaghettisteen' verkocht. |
Tekst en foto's: Jan Weertz