De Belemniet ijzerzandsteen

Op heel wat plaatsen in België komen we in de bodem ijzerzandsteen tegen. Deze ijzerzandsteen is ontstaan uit glauconiethoudende zanden die tijdens het Tertiair (Mioceen) in zee zijn afgezet. Nadat de zee zich had teruggetrokken, verweerde het glauconiet en vrijgekomen ijzer sloeg in diepere lagen neer. Het in diepere lagen neerslaand ijzer werkte als een cement dat de zandkorrels als het ware aan elkaar plakte. Zo ontstond de ijzerzandsteen.

Afbeelding 1. Een brok ijzerzandsteen met vuurstenen uit het Franse département Nord. De speld is 3 centimeter lang (links). IJzerzandsteen met vuurstenen in de Sint Niklaaskerk in Veurne (midden en rechts).

IJzerzandsteen is op verschillende plaatsen in groeves gewonnen om als bouwsteen te gebruiken. We kunnen hem echter ook in bermen van holle wegen en als brokken op akkers tegenkomen. Wie geen lange zoektochten wil ondernemen, maar het gesteente toch goed wil bekijken, kan daarvoor een kijkje bij vooral kerken in diverse dorpen nemen. Die zijn geheel of gedeeltelijk met het gesteente gebouwd.

Afbeelding 2. IJzerzandsteen in de Sint Audomaruskerk in Beveren (links) en bij de Sint Rictrudiskerk in Woesten (midden). Het kruis op de hoop ijzerzandsteen staat bij de église Saint Pierre in Steenvoorde (rechts).

Voorbeelden van bouwen met ijzerzandsteen vinden we onder andere in het noorden van België in:

De Onze-Lieve-Vrouwekerk in Kermt (provincie Limburg). Vooral de onderkant van de toren is ermee gebouwd. In sommige stenen is een kluwen van wormgangen te zien die nog stammen van vóór de verharding van het gesteente.

De kapel van Spalbeek (provincie Limburg). Deze kapel is witgekalkt geweest. De kalk is er in de loop der tijd echter voor een groot deel afgeschilferd waardoor de ijzerzandsteen goed te zien is. In beperkte mate heeft men moerasijzererts als bouwsteen gebruikt. Door het raampje in de gesloten deur konden we zien dat ook het altaar van ijzerzandsteen is gebouwd.

De Sint Gertrudiskerk in Kuringen (provincie Limburg). Hier is een beetje moerasijzererts gebruikt.

De Sint-Willibrorduskerk van Meldert (provincie Limburg).

De Sint Pietersbandenkerk in Beringen (provincie Limburg).

De Onze-Lieve-Vrouw-geboortekerk in Oostham (provincie Limburg). In de toren zitten mooie visgraatmotieven. Ook vinden we er versteende wormgangen. Binnen in de kerk is de ijzerzandsteen gebruikt.

Sint Lambertuskerk in Kwaadmechelen (provincie Limburg): ijzerzandsteen in de onderkant van de toren.

Sint Martinuskerk in Tessenderlo (provincie Limburg). De ijzerzandsteen is op meerdere plaatsen sierlijk in het gebouw verwerkt. Aan de buitenkant van het koorgedeelte zitten wormsporen.

De Sint Quintinuskathedraal in Hasselt (provincie Limburg). Voor een deel is moerasijzererts gebruikt.

De Sint Hubertuskerk van Schaffen (provincie Vlaams-Brabant). De toren heeft speklagen: lagen ijzerzandsteen wisselen baksteenlagen af.

De Sint Petrus in de Bandenkerk in Halen (provincie Limburg). De ijzerzandsteen komt vooral in de toren voor. In het schip vinden we speklagen.

De Sint Vincentiuskerk in Zolder (provincie Limburg). De ijzerzandsteen zit in de onderkant van de toren.

De Sint Luciakerk in Engsbergen (provincie Limburg). Aan de buitenkant van het koor zijn speklagen te zien: ijzerzandsteen en baksteen wisselen elkaar af.

De Norbertijnenabdij in Averbode (provincie Vlaams Brabant). De ijzerzandsteen is vooral in het poortgebouw bijzonder mooi.

De Sint Eustachiuskerk in Zichem (provincie Vlaams Brabant). Deze kerk bestaat voor een erg groot deel uit ijzerzandsteen.

Afbeelding 3. IJzerzandsteen bij de Onze-Lievevrouw-geboortekerk in Oostham (links). De steen is hier in visgraatmotief verwerkt (midden). In de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Kermt zijn wormsporen in de ijzerzandsteen te zien (rechts, het blok ongeveer in het midden van de foto).

In het uiterste zuidwesten van België en even over de grens, in het noordwesten van Frankrijk komen we locale ijzerzandsteen in kerken tegen. Soms zitten de bouwstenen helemaal vol met afgeronde vuursteentjes. Kerken die geheel of gedeeltelijk met deze ijzerzandsteen zijn gebouwd, vinden we hier in West-Vlaanderen onder andere in:

De Sint Audomaruskerk in Alveringem.

De Sint Niklaaskerk in Veurne.

De Sint Apolloniakerk in Oeren.

De Onze Lieve Vrouwe kerk in Houtem.

De Sint Bertinuskerk in Poperinge.

De Sint Victorkerk in Proven.

De Sint Mildredakerk in Izenberge.

De Sint Bavokerk in Watou.

De Sint Audomaruskerk in Beveren.

De Sint Lambertkerk in Hoogstade.

De Sint Martinuskerk in Westvleteren.

De Sint Petrus en Sint Pauluskerk in Elverdinge.

De Sint Pieterkerk in Ieper.

De Sint Rictrudiskerk in Woesten.

Afbeelding 4. IJzerzandsteen in de Sint Niklaaskerk van Veurne (links) en in de église Saint Omer in Quaedypre (midden). Bij de Sint Hubertuskerk van Schaffen zien we speklagen van baksteen en ijzerzandsteen (rechts).

En in Frankrijk in het département Nord in:

De église Saint Vaast in Hondschoote.

De église Saint Nicolas in Oost-Cappel.

De église Saint Folquin in Esquelbecq.

De église Saint Martin in Wormhout.

De collégiale Notre Dame de la Crypte in Cassel.

De église Saint Pierre in Steenvoorde (met een groot kruis op een hoop ijzerzandsteen).

De église Saint Omer in Quaedypre.

Afbeelding 5. IJzerzandsteen in de collégiale Notre Dame de la Crypte in Cassel (links) en bij de église Saint Omer in Quaedypre (rechts).

Tekst en foto's: Jan Weertz