De
magie van ijzer en van de smid
Door
de eeuwen heen speelde ijzer steeds een bijzondere rol in het
volksgeloof en de volksgeneeskunde. Aan ijzer werden magische en
geneeskrachtige krachten toegekend. Ook de smid was vroeger in het
volksgeloof omgeven door magie en geheimzinnigheid. Hij stond immers in
contact met het magische ijzer.
 |
Afbeelding 1. IJzer om
het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke
rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of
enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men
het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse
blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.
In Hauset (België) ligt op de hoek van de
Göhlstraße
met de Kirchstraße Auberge zur Geul. Deze is gebouwd van
grijze kalksteen uit het Onder-Carboon, beter bekend als
kolenkalksteen. Het gebruik van kolenkalksteen hoeft niet zo vreemd te
zijn want de directe ondergrond bestaat hier immers uit gesteenten uit
het Onder-Carboon. Opvallend is de aanwezigheid van een blok
moerasijzererts tussen de kalkstenen van de Auberge. |
IJzer
werd gezien als een goed afweermiddel tegen allerlei soorten magie. Zo
bood het bescherming tegen heksen en de duivel. In de loop der tijd en
in verschillende gebieden werd het hier op diverse wijzen voor
gebruikt. Maar in feite kwam het allemaal op hetzelfde neer. Zo legde
men in bepaalde streken een stuk ijzer onder de drempel van de deur of
achter de deur. Of onder het bed van kraamvrouwen. Ook stopte men het
in de wieg van pasgeborenen. In alle gevallen wilde men zich beschermen
tegen onheil en het boze. Ziekten, ongeluk en boze elementen moesten
buiten de deur gehouden worden! En vaak waren het die boze elementen
zoals demonen, heksen en de duivel zelf die voor de ziekten en het
onheil zorgden. Als je die bij de deur kon tegenhouden, was je dus al
een heel eind. Maar wilde je ook buiten het huis beschermd zijn, dan
droeg je een stuk ijzer op je lijf.
 |
Afbeelding 2. IJzer om
het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke
rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of
enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men
het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse
blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.
De NH kerk van Oirschot
(Noord-Brabant, Nederland) aan
het Vrijthof is gebouwd van tufsteen. Op enkele plekken in de zijmuren
zitten blokken moerasijzererts. |
Maar
het kwade was een meester in de vermomming. Zo geloofde men dat
heksen de vorm van een dier konden aannemen. Raakte men zo’n
dier met een stuk ijzer aan dan kreeg de heks weer haar eigen figuur
terug. Verder zouden wervelstormen niets anders zijn dan de dansfeesten
van heksen. Gooide je een stuk ijzer in zo’n storm dan ging
hij liggen want het ijzer verwondde de heksen. En een stuk ijzer dat
aan de melk werd toegevoegd tijdens het karnen, zorgde ervoor dat
heksen de boel niet konden verpesten.

|
Afbeelding
3. IJzer om
het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke
rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of
enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men
het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse
blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.
In de kapel van de Abdij
van Postel
(België) vinden we een enkel blok moerasijzererts in de
muur van tufsteen. |
De boze
blik
IJzer
werd ook gebruikt als bescherming tegen de boze blik ofwel het boze
oog. Heksen bijvoorbeeld konden dit boze oog hebben. Daarmee konden ze
onschuldige mensen ziek maken, ongeluk brengen en zelfs doden.
Vermoedde
je dat iemand de boze blik bezat dan kon je ter bescherming een stuk
ijzer vastgrijpen of in de hand houden. In sommige gebieden droeg men
voor dit doel een ijzeren ring. Dat was gemakkelijk want dan had je
24/7 bescherming! Ook koeien en paarden liet men voor dit doel wel een
stuk ijzer of een ijzeren ring om de hals dragen. En in sommige streken
hing men bij de bouw van een huis een ijzeren pot of pan in de
nabijheid op. Ook die beschermde tegen de boze blik en ander onheil.

|
Afbeelding 4. IJzer
om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke
rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of
enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men
het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse
blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.
Bij de Domkirche St. Blasii
in de Duitse stad Braunschweig
vinden we maar een enkel blok
moerasijzererts. |
De
bijzondere rol
van spijkers
IJzeren spijkers
speelden vaak een belangrijke rol bij magie, genezing
en betovering. Men sloeg ze in bomen om van allerlei ziekten af te
komen. Maar men kon ze ook gebruiken om iets anders gedaan te krijgen.
Zo kon men ze in bomen meppen om bijvoorbeeld iemand te betoveren.
 |
Afbeelding 5. IJzer
om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke
rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of
enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men
het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse
blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.
De protestantse Witte- of Lambertuskerk in Heemse
(Hardenberg)
aan de Scholtensdijk. Hier vinden we enkele blokken moerasijzererts:
zowel links als rechts van de deur in de toren als op de linker en
rechter hoek van de toren. Op de hoeken zijn het vrij grote
blokken. |
De herkomst van
bepaalde spijkers of gesmede nagels kon de magische
kracht ervan vergroten. Had je een spijker die gebruikt was om iemand
aan het kruis te nagelen dan had je wel iets bijzonder krachtigs in
bezit. Maar ook de nagels van een vergane doodskist waren een
uitstekend middel tegen het kwaad en ander onheil. Men sloeg ze
bijvoorbeeld in de stal in de balken om de dieren te beschermen. Ook
als ze in de voedertrog van het vee geslagen werden, deden ze hun werk.
Raakte men iemand met de boze blik ermee aan dan had men niets meer van
die persoon te vrezen.
 |
Afbeelding
6. Spijkerkapel
Esdonk
De kapel van de Heilige Maria Magdalena bij Esdonk
in Noord-Brabant staat ook bekend als de Spijkerkapel. In de
kapel ligt een 17e-eeuws Christusbeeld waarbij men roestige spijkers
offert. De gelovigen denken dat deze offers hun van zweren, puisten en
uitslag zoals eczeem verlossen. Voor het offeren kan men in de kapel
terecht. Mocht deze gesloten zijn dan bestaat ook de mogelijkheid om
aan de buitenkant te offeren. Het Christusbeeld is hier afgeschermd
door een plaat van plexiglas waarin een gat zit. Daar kan
men de spijker door naar binnen stoppen.
De vier gesmede, oude spijkers in het houtblok stellen de spijkers voor
die gemaakt zouden zijn om Jezus aan het kruis te slaan.
|
Spijkerbomen
De
bomen waarin men spijkers voor bovengenoemde doelen sloeg, kennen we
als spijkerbomen. In Nederland kwamen ze niet zoveel voor. Tegenwoordig
kunnen we er alleen nog voor in Yde in Drenthe terecht. In
België is het gebruik ervan veel wijder verbreid geweest. Maar
ook daar komt nu nog maar een klein aantal van dergelijke
bomen voor.

|
Afbeelding
7. Spijkerbomen
Tot voor kort stond in ’s-Gravenvoeren
in Belgisch Limburg een paardenkastanje die als spijkerboom dienst deed
(1e en 2e
foto). De mensen sloegen er spijkers in om van kiespijn af
te
komen. Eerst moesten ze wel met de spijker over de pijnlijke plek
wrijven. Met het in de boom slaan van de spijker zou deze dan de pijn
overnemen. De boom was al langer in een niet meer al te beste staat.
Uiteindelijk is hij in 2018 dood gegaan.
In Olne
(Saint-Hadelin) in de Belgische provincie Luik staat een
spijkerlinde (3e en 4e
foto). Ook deze boom neemt volgens het
volksgeloof de pijn van mensen over als men er een spijker in slaat.
Bij een bezoek aan deze boom ziet men naast veel spijkers ook lapjes
stof die aan de boom zijn bevestigd. Ook met deze lapjes stof wordt de
pijn op de boom overgedragen. |
De
omgekeerde wereld
Maar
in bepaalde tijden in bepaalde streken leek het wel de omgekeerde
wereld. Oud ijzer in huis halen bracht ongeluk. En ploegen kon je maar
beter met houten ploegscharen doen want ijzeren exemplaren zorgden voor
een mislukte oogst. En een stuk ijzer op de grond laten vallen op Goede
Vrijdag betekende ongeluk voor die dag. Maar in feite kwamen al deze
dingen weer op hetzelfde neer.
Maar
een ding is zeker. Of ijzer nu bescherming bood tegen het kwade of net
de oorzaak van allerlei ellende was: het had een krachtige magische
werking.

|
Afbeelding
8. Spijkerbomen
van Yde
In Yde
in Drenthe staat een tweetal spijkerbomen
die ook als breukenbomen bekend zijn. Met het slaan van spijkers in de
bomen zou men van breuken verlost kunnen worden. De spijkers zijn
tegenwoordig nog goed in de bomen te zien. Enkele spijkers zijn in de
vorm van een kruis in een van de bomen geslagen (2e foto). |
Literatuur
Voor het schrijven van dit item over ijzer in
volksgeloof en
volksgeneeskunde is voor een deel van de onderstaande werken gebruik
gemaakt.
- Das
große Handbuch des Aberglaubens uit 2007 is
gepubliceerd door Ulrike Müller-Kaspar. Het verscheen in 2007
in Wenen bij Tosa
Verlag.
- Geschichte
des Aberglaubens aller Zeiten und Völker van S.
Seligmann verscheen in 2012 bij Sarastro
Verlag in Paderborn.
- De Encyclopedia
of Superstitions is geschreven door Edward en Mona
Radford. Er zijn in de loop der tijd meerdere uitgaven bij
verschillende uitgeverijen verschenen. Recente uitgaven verschenen via
de Philosophical
Library en via Open Road
Media, beide met zetel in New York. De oorspronkelijke
uitgave stamt uit 1947.
Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz