De Belemniet: IJzer in volksgeloof en volksgeneeskunde

De magie van ijzer en van de smid

Door de eeuwen heen speelde ijzer steeds een bijzondere rol in het volksgeloof en de volksgeneeskunde. Aan ijzer werden magische en geneeskrachtige krachten toegekend. Ook de smid was vroeger in het volksgeloof omgeven door magie en geheimzinnigheid. Hij stond immers in contact met het magische ijzer.

moerasijzererts volksgeloof afweer van het kwaad

Afbeelding 1. IJzer om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.

In Hauset (België) ligt op de hoek van de Göhlstraße met de Kirchstraße Auberge zur Geul. Deze is gebouwd van grijze kalksteen uit het Onder-Carboon, beter bekend als kolenkalksteen. Het gebruik van kolenkalksteen hoeft niet zo vreemd te zijn want de directe ondergrond bestaat hier immers uit gesteenten uit het Onder-Carboon. Opvallend is de aanwezigheid van een blok moerasijzererts tussen de kalkstenen van de Auberge.

IJzer werd gezien als een goed afweermiddel tegen allerlei soorten magie. Zo bood het bescherming tegen heksen en de duivel. In de loop der tijd en in verschillende gebieden werd het hier op diverse wijzen voor gebruikt. Maar in feite kwam het allemaal op hetzelfde neer. Zo legde men in bepaalde streken een stuk ijzer onder de drempel van de deur of achter de deur. Of onder het bed van kraamvrouwen. Ook stopte men het in de wieg van pasgeborenen. In alle gevallen wilde men zich beschermen tegen onheil en het boze. Ziekten, ongeluk en boze elementen moesten buiten de deur gehouden worden! En vaak waren het die boze elementen zoals demonen, heksen en de duivel zelf die voor de ziekten en het onheil zorgden. Als je die bij de deur kon tegenhouden, was je dus al een heel eind. Maar wilde je ook buiten het huis beschermd zijn, dan droeg je een stuk ijzer op je lijf.

Afbeelding 2. IJzer om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.

De NH kerk van Oirschot (Noord-Brabant, Nederland) aan het Vrijthof is gebouwd van tufsteen. Op enkele plekken in de zijmuren zitten blokken moerasijzererts.

Maar het kwade was een meester in de vermomming. Zo geloofde men dat heksen de vorm van een dier konden aannemen. Raakte men zo’n dier met een stuk ijzer aan dan kreeg de heks weer haar eigen figuur terug. Verder zouden wervelstormen niets anders zijn dan de dansfeesten van heksen. Gooide je een stuk ijzer in zo’n storm dan ging hij liggen want het ijzer verwondde de heksen. En een stuk ijzer dat aan de melk werd toegevoegd tijdens het karnen, zorgde ervoor dat heksen de boel niet konden verpesten.

Afbeelding 3. IJzer om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.

In de kapel van de Abdij van Postel (België) vinden we een enkel blok moerasijzererts in de muur van tufsteen.

De boze blik

IJzer werd ook gebruikt als bescherming tegen de boze blik ofwel het boze oog. Heksen bijvoorbeeld konden dit boze oog hebben. Daarmee konden ze onschuldige mensen ziek maken, ongeluk brengen en zelfs doden. Vermoedde je dat iemand de boze blik bezat dan kon je ter bescherming een stuk ijzer vastgrijpen of in de hand houden. In sommige gebieden droeg men voor dit doel een ijzeren ring. Dat was gemakkelijk want dan had je 24/7 bescherming! Ook koeien en paarden liet men voor dit doel wel een stuk ijzer of een ijzeren ring om de hals dragen. En in sommige streken hing men bij de bouw van een huis een ijzeren pot of pan in de nabijheid op. Ook die beschermde tegen de boze blik en ander onheil.

ijzer volksgeloof Domkirche St. Blasii Braunschweig

Afbeelding 4. IJzer om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.

Bij de Domkirche St. Blasii in de Duitse stad Braunschweig vinden we maar een enkel blok moerasijzererts.

De bijzondere rol van spijkers

IJzeren spijkers speelden vaak een belangrijke rol bij magie, genezing en betovering. Men sloeg ze in bomen om van allerlei ziekten af te komen. Maar men kon ze ook gebruiken om iets anders gedaan te krijgen. Zo kon men ze in bomen slaan om bijvoorbeeld iemand te betoveren.

Afbeelding 5. IJzer om het kwade af te weren?
IJzer speelde door de eeuwen heen een belangrijke rol in onder andere het volksgeloof. Speelt het inmetselen van een of enkele blokken moerasijzererts in gebouwen daarbij een rol? Wilde men het kwaad afweren? Of het gebouw een bijzondere kracht meegeven? Losse blokken ijzererts in gebouwen kwamen we op meerdere plaatsen tegen.

De protestantse Witte- of Lambertuskerk in Heemse (Hardenberg) aan de Scholtensdijk. Hier vinden we enkele blokken moerasijzererts: zowel links als rechts van de deur in de toren als op de linker en rechter hoek van de toren. Op de hoeken zijn het vrij grote blokken.

De herkomst van bepaalde spijkers of gesmede nagels kon de magische kracht ervan vergroten. Had je een spijker die gebruikt was om iemand aan het kruis te nagelen dan had je wel iets bijzonder krachtigs in bezit. In de Middeleeuwen maar ook nog daarna werd in bepaalde gebieden een spijker in het graf van een dode gelegd om te voorkomen dat deze weer tot leven zou komen en dus een ondode zou worden die de mensen allerlei kwaad kon berokkenen. Men legde ook wel een spijker op de borst van de overledene als amulet voor het hiernamaals. Maar ook de spijkers van een vergane doodskist waren een uitstekend middel tegen het kwaad en ander onheil. Deze spijkers schreef men magische krachten toe omdat ze in contact waren geweest met de wereld van de doden. Men sloeg ze bijvoorbeeld in de stal in de balken om de dieren te beschermen. Ook als ze in de voedertrog van het vee geslagen werden, deden ze hun werk. Raakte men iemand met de boze blik ermee aan dan had men niets meer van die persoon te vrezen. Roestig ijzerpoeder van spijkers ofwel nagels uit vergane doodskisten werd op het Duitse platteland nog tot in de twintigste eeuw aan het eten en drinken van zieken toegevoegd omdat het voor genezing kon zorgen. En al in de Romeinse tijd werd verkondigd dat spijkers uit het graf die in de deurdrempel werden geslagen ervoor konden zorgen dat de bewoners in hun slaap geen onzin uitkraamden.

Eveneens uit de Romeinse tijd kent met het gebruik van spijkers om vloektabletten te doorboren en daardoor de schadelijke effecten van de spreuken op die tabletten te versterken. Vloektabletten zijn meestal dunne loden platen waar teksten ingegraveerd waren met de bedoeling er iemand mee te vervloeken.

Spijkerkapel Esdonk ijzer spijkers volksgeloof

Afbeelding 6. Spijkerkapel Esdonk
De kapel van de Heilige Maria Magdalena bij Esdonk in Noord-Brabant staat ook bekend als de Spijkerkapel. In de kapel ligt een 17e-eeuws Christusbeeld waarbij men roestige spijkers offert. De gelovigen denken dat deze offers hun van zweren, puisten en uitslag zoals eczeem verlossen. Voor het offeren kan men in de kapel terecht. Mocht deze gesloten zijn dan bestaat ook de mogelijkheid om aan de buitenkant te offeren. Het Christusbeeld is hier afgeschermd door een plaat van plexiglas waarin een gat zit. Daar kan men de spijker door naar binnen stoppen. De vier gesmede, oude spijkers in het houtblok stellen de spijkers voor die gemaakt zouden zijn om Jezus aan het kruis te slaan.

Uit de archeologie kennen we ook wel het gebruik in de Keltische wereld om spijkers in schedels te slaan, die dan als afschrikmiddel 'tentoongesteld' werden. Dit gebruik is ook nog wel uit meer recente eeuwen bekend. Spijkers werden echter niet alleen in menselijke schedels geslagen. We kennen ook vondsten van spijkers in dieren en dierlijke schedels. Zo bezit het Museum des Saarländischen Aberglaubens in Rubenheim (Duitsland) een dassenschedel waar een spijker doorheen geslagen is. Deze schedel werd in een dakbalk van een oud huis gevonden waar hij was aangebracht om het kwaad te weren.

Spijkerbomen

De bomen waarin men spijkers voor bovengenoemde doelen sloeg, kennen we als spijkerbomen. In Nederland kwamen ze niet zoveel voor. Tegenwoordig kunnen we er alleen nog voor in Yde in Drenthe terecht. In België is het gebruik ervan veel wijder verbreid geweest. Maar ook daar komt nu nog maar een klein aantal van dergelijke bomen voor.

Afbeelding 7. Spijkerbomen
Tot voor kort stond in ’s-Gravenvoeren in Belgisch Limburg een paardenkastanje die als spijkerboom dienst deed (1e en 2e foto). De mensen sloegen er spijkers in om van kiespijn af te komen. Eerst moesten ze wel met de spijker over de pijnlijke plek wrijven. Met het in de boom slaan van de spijker zou deze dan de pijn overnemen. De boom was al langer in een niet meer al te beste staat. Uiteindelijk is hij in 2018 dood gegaan. In Olne (Saint-Hadelin) in de Belgische provincie Luik staat een spijkerlinde (3e en 4e foto). Ook deze boom neemt volgens het volksgeloof de pijn van mensen over als men er een spijker in slaat. Bij een bezoek aan deze boom ziet men naast veel spijkers ook lapjes stof die aan de boom zijn bevestigd. Ook met deze lapjes stof wordt de pijn op de boom overgedragen.

De omgekeerde wereld

Maar in bepaalde tijden in bepaalde streken leek het wel de omgekeerde wereld. Oud ijzer in huis halen bracht ongeluk. En ploegen kon je maar beter met houten ploegscharen doen want ijzeren exemplaren zorgden voor een mislukte oogst. En een stuk ijzer op de grond laten vallen op Goede Vrijdag betekende ongeluk voor die dag. Maar in feite kwamen al deze dingen weer op hetzelfde neer.

Maar een ding is zeker. Of ijzer nu bescherming bood tegen het kwade of net de oorzaak van allerlei ellende was: het had een krachtige magische werking.

Afbeelding 8. Spijkerbomen van Yde
In Yde in Drenthe staat een tweetal spijkerbomen die ook als breukenbomen bekend zijn. Met het slaan van spijkers in de bomen zou men van breuken verlost kunnen worden. De spijkers zijn tegenwoordig nog goed in de bomen te zien. Enkele spijkers zijn in de vorm van een kruis in een van de bomen geslagen (2e foto).

Hematiet

Hematiet – ook wel bloedsteen genoemd – bestaat voor een groot deel uit ijzer. Het heeft meestal een zwart tot zwartglanzende kleur maar de verweringskleur ervan is rood tot roodbruin. Ook de streepkleur ervan is rood tot roodbruin. Het is die rood tot roodbruine kleur die het mineraal in het volksgeloof en de volksgeneeskunde een rol laat spelen en wel door de kleurgelijkenis met bloed. Bloed dankt zijn rode kleur aan het ijzer in de hemoglobine van de rode bloedlichaampjes. Omdat hematiet dus net zoals bloed een rode kleur heeft gebruikte men het in het verleden om bloedingen te stelpen. Daardoor vond het ook toepassing tegen het bloeden bij de geboorte van kinderen. In de Romeinse tijd gebruikte men het ook bij bloeddoorlopen ogen. En het kwam zelfs een tijd voor dat bloed van gewonde of omgekomen gladiatoren als drank werd voorgeschreven … …

Literatuur

Voor het schrijven van dit item over ijzer in volksgeloof en volksgeneeskunde is voor een deel van de onderstaande werken gebruik gemaakt.

Das große Handbuch des Aberglaubens uit 2007 is gepubliceerd door Ulrike Müller-Kaspar. Het verscheen in 2007 in Wenen bij Tosa Verlag.
Geschichte des Aberglaubens aller Zeiten und Völker van S. Seligmann verscheen in 2012 bij Sarastro Verlag in Paderborn.
De Encyclopedia of Superstitions is geschreven door Edward en Mona Radford. Er zijn in de loop der tijd meerdere uitgaven bij verschillende uitgeverijen verschenen. Recente uitgaven verschenen via de Philosophical Library en via Open Road Media, beide met zetel in New York. De oorspronkelijke uitgave stamt uit 1947.
Von Amulett bis Zaubernagel van Korana Deppmeyer is een special van het tijdschrift Archäologie in Deutschland dat in 2022 verscheen bij de Wissenschaftliche Buchgesellschaft in Darmstadt.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz