Afbeelding 1. Links: verticale doorsnede van een gletsjer. Via gletsjermolens (verticale donkerblauwe lijnen) komt het water aan de onderkant van de gletsjer bij bodem. Vanaf daar kan het afvloeien naar de voorkant van de gletsjer (horizontale donkerblauwe lijn). Aan de onderkant van de gletsjer kunnen kolkgaten ontstaan waarin stenen afgerond worden. Zie de tekst voor verdere uitleg van het hele gebeuren. Rechts: dichtbij-opname van smeltwater dat bij een gletsjerpoort naar buiten komt.

Smeltwater dat zich aan de oppervlakte van de gletsjer vormt, stroomt via deze kloven en spleten naar beneden. Daarbij kan het helemaal tot bij de tientallen of honderden meters dieper gelegen dalbodem komen. Daar aangekomen vervolgt het water zijn weg stroomafwaarts over de dalbodem waarbij aan de onderkant van de gletsjer een tunnel uitgehold kan worden. Aan het uiteinde van de gletsjer komt het dan via een zogenaamde gletsjerpoort als een smeltwaterbeek naar buiten (afbeelding 1).

Afbeelding 2.  Links: kolkgat in Bad Garstein (Salzburgerland, Oostenrijk). Midden en rechts: kolkgat bij Huy-Neinstedt (deelstaat Saksen-Anhalt, Duitsland).

Door het vaak met grote snelheden naar beneden stortende water in de kloven en spleten ontstaan min of meer ronde schachten. Deze noemen we gletsjermolens. Het water in de gletsjermolens kent vaak een kolkende beweging. In het smeltwater komt ook door de gletsjer meegevoerd gesteentepuin voor. Dit geeft het naar beneden kolkende water een extra ‘schuurpapiereffect’ waardoor extra erosie in de gletsjermolen optreedt en waardoor gletsjermolens een extra grote doorsnede kunnen krijgen. Bij de gletsjers op Groenland zijn hierbij gletsjermolens met een doorsnede tot twintig meter aangetroffen. Aan de onderkant van de gletsjermolens ontstaan door het mengsel van kolkend water met puin in de bodem kolkgaten (afbeelding 2,3,4).

Afbeelding 3. Kolkgaten in het rotsgesteente vlakbij Inzell in de Duitse deelstaat Beieren.

Door het fenomeen gletsjermolens ontstaan ook gletsjermolenstenen (afbeelding 5). Het zijn min of meer ronde stenen die hun vorm hebben gekregen toen ze in het naar beneden kolkende water in de kolkgaten terechtkwamen en daar door de turbulentie gingen ronddraaien. Door ander groter en kleiner gesteentepuin en door het botsen met de kolkwand ontstond weer een ‘schuurpapiereffect’ dat voor het afronden van de stenen zorgde. 

Afbeelding 4. Een kolkgat (verticale doorsnede) vlakbij Inzell in de Duitse deelstaat Beieren.

Kolkgaten in de rotsbodem komen we in Europa op allerlei plaatsen tegen waar tijdens de glacialen (‘ijstijden’) gletsjers voorkwamen die nu verdwenen zijn. Erg goede voorbeelden ervan vinden we in de Gletschergarten (‘gletsjertuin’) in Luzern in Zwitserland, waar ze door een tentdak tegen weersinvloeden beschermd zijn. Daar vinden we ook het voor zover bekend grootste kolkgat van Zwitserland. Het is tien meter diep. 

Afbeelding 5. Links: gletsjermolenstenen uit de Nederlandse provincie Gelderland (laatste glaciaal) en van het kustgebied aan de Oostzee (laatste of voorlaatste glaciaal) in de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein. De speld is 3 cm. Rechts: gletsjermolensteen uit de Alpen in Oostenrijk.

Maar niet alles wat eruit ziet als een kolkgat is door de werking van gletsjers met hun gletsjermolens ontstaan. Vergelijkbare vormen kunnen ook bij watervallen en bij rotsachtige kusten ontstaan. De gletsjermolenstenen zijn op allerlei plaatsen in Europa te vinden. We komen ze regelmatig tegen bij klifkusten met keileem uit de glacialen (bijvoorbeeld aan de Oostzee in het noorden van Duitsland) of op plaatsen waar noordelijke zwerfstenen als restant van die keileem overgebleven zijn (bijvoorbeeld op en rond de Veluwe in Nederland). 

Voor het schrijven van dit item is (in willekeurige volgorde) vooral van de volgende literatuur gebruik gemaakt. 

• W. Everaert et al., De aarde waarop wij leven, Zuidnederlandse Uitgeverij, Aartselaar, 1989. 

• Jürgen Ehlers, Das Eiszeitalter, Spektrum akademischer Verlag, Heidelberg, 2011. 

• Website www.gletschergarten.ch, Merkmale durch das Eis (versie 4 januari 2024). 

• Website www.wissenschaft.de, Anna Bolten, Grönlands gewaltige Gletschermühlen (versie 4 januari 2024). 

• Website Wikipedia, Gletsjermolen (versie 3 januari 2024)