Conglomeraten en breccies

Afbeelding 1. Beton is ook een conglomeraat, al is het door de mens gemaakt (linksboven). Conglomeraat van Andenne, gevonden in het grind van de Maas (middenboven). Conglomeraat van Fépin, gevonden bij de plaats met die naam in Frankrijk (rechtsboven). Conglomeraat waarbij ijzer(oxide) als cement dienst doet uit Heeg, Duitsland (linksonder) en uit het riviergrind bij Lienden (onder midden en rechts). De speld is 3 cm lang.

Conglomeraten laten ons een stuk van de gesteentecyclus bij sedimentgesteenten zien. Vaste gesteenten in bijvoorbeeld gebergten worden in de loop der tijd afgebroken tot kleiner materiaal. Na de afbraak vindt meestal vroeg of laat transport plaats van het verbrokkelde materiaal en gesteentegruis door rivieren, zeeën, gletsjers of de wind. Verderop wordt dit materiaal weer afgezet ofwel gesedimenteerd. Zo kunnen dikke lagen met sediment ontstaan die na langere tijd meestal in vast gesteente overgaan. Uit zand kan bijvoorbeeld zandsteen ontstaan. En zand waarin afgeronde stenen voorkomen, kan een conglomeraat worden. Op den duur zullen veel van deze gesteenten afgebroken worden tot kleiner materiaal en begint een nieuwe gesteentecyclus.

Afbeelding 2. Losse afzettingen uit onze tijd kunnen in de toekomst ook in vaste conglomeraten overgaan. Links: strand met rolstenen bij Strandgarden in Denemarken. Midden links: afzettingen van de Rijn in Duitsland. Afzettingen van zand met stenen en fijnkorrelige afzettingen wisselen elkaar af. Midden rechts: close-up van die afzettingen van zand met stenen. Rechts: close-up van afzetting van zand met stenen van de Maas in het Savelsbos in Zuid-Limburg. Soortgelijke Maasafzettingen komen we als conglomeraat tegen bij het iets verderop gelegen Őrenbergconglomeraat bij Cadier en Keer.

Naast de hiervoor genoemde ontstaanswijze van conglomeraten en breccies zijn er nog wat afwijkende mogelijkheden voor de vorming ervan. Zo kennen we de vulkanische conglomeraten en breccies. Verder is er versteende keileem, tilliet genoemd. Bij tillieten zitten vaak minder stenen in het cement. Bovendien is het formaat van de stenen in tillieten meestal erg uiteenlopend.

Conglomeraten in vaste gesteenten in de landen om ons heen

In het volgende zullen we een aantal (soms minder bekende) conglomeraten rondom Nederland wat nader bekijken op plaatsen waar ze als vast gesteente voorkomen.

Het Vichter conglomeraat
Dit conglomeraat komt voor tussen Vicht (Duitsland) en Remouchamps (België). Een plek waar we het aan de oppervlakte goed kunnen bekijken, bevindt zich in het bos in de buurt van Aken bij het dorpje Vicht. De hier dagzomende gesteentekammen staan bekend als de Kluckensteine. Dit uit rivierafzettingen in een kustvlakte van het Old Red Continent ontstane conglomeraat uit het Midden-Devoon bevat rolstenen van vooral zandsteen, kwartsitische zandsteen en kwartsiet die in een rood, zandig (soms kleiig) cement zitten. Bij Vicht zijn de rolstenen tot zo'n 5 centimeter in doorsnede. Verder naar het zuidwesten kunnen ze meer dan twee keer zo groot zijn.

Afbeelding 3. Het conglomeraat van Vicht in het bos bij het dorpje Vicht.

Het Gedauer conglomeraat
Het Gedauer conglomeraat dagzoomt in de buurt van Stolberg bij Aken (Duitsland). Het is door het riviertje de Inde blootgelegd tijdens de vorming van het rivierdal. Ook dit conglomeraat is ontstaan uit een rivierafzettingen die tijdens het Boven-Carboon zijn gesedimenteerd. In dit conglomeraat vinden we kwartsieten, iets afgeronde lydiet en soms stukjes steenkool.

Afbeelding 4. Het Gedauer conglomeraat in de buurt van Stolberg. Close-up van het gesteente in de middelste foto. Bij de rechter foto zit een iets donkere aanslag op de stenen in het conglomeraat waardoor ze beter te zien zijn.

Het Conglomeraat van Wéris
Het conglomeraat van Wéris vinden we in een markante rots bij het dorpje Roche-à-Frêne in de gemeente Manhay in Wallonië, België. Dit heel harde conglomeraat stamt uit het Onder-Devoon waar het in een kustgebied ontstond. Het bestaat uit gerolde zandstenen, kwartsieten en vuurstenen in een cement van zandsteen.
Het conglomeraat van Wéris geniet vooral bekendheid doordat het in de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) is gebruikt voor de bouw van dolmens (vergelijkbaar met de Nederlandse hunebedden) en menhirs die op enkele plaatsen rond Wéris te zien zijn.
In het Franstalige gebied waar we het conglomeraat vinden, staat het bekend als 'poudingue de Wéris'. De naam 'poudingue' is afkomstig van het Engelse 'pudding stone' waarbij de afgeronde stenen in het conglomeraat doen denken aan krenten in de Engelse pudding.

Afbeelding 5. Het conglomeraat van Wéris is gebruikt voor het maken van het monument voor de slachtoffers van de twee wereldoorlogen (links). Eén van de dolmens die met het conglomeraat van Wéris zijn gemaakt (midden). Een gesteentebrok van het conglomeraat (rechts).

Het conglomeraat van Fépin
Het conglomeraat van Fépin stamt uit het Onder-Devoon. In het verleden werd dit gesteente gewonnen in een groeve in de helling van het Maasdal bij het plaatsje Fépin in het noorden van Frankrijk. Deze groeve is tegenwoordig echter niet meer vrij toegankelijk. Doordat brokken van het conglomeraat voor het verharden van paden en wegen zijn gebruikt, kunnen we het hier en daar toch nog bekijken. We troffen het aan bij de ingang naar de groeve en bij het begin van hogerop gelegen zijwegen. Het conglomeraat van Fépin is vrij grofkorrelig en er komt naast onder andere cambrische kwartsiet behoorlijk veel kwarts in voor. Het heeft een rozerode tot vuilwitte cementkleur.

Het conglomeraat van Bogny
Het conglomeraat van Bogny uit het Onder-Devoon treffen we in Noord-Frankrijk aan bij Bogny-sur-Meuse, hoog in de helling langs de Maas bij een uitkijkpunt (point de vue) waar we een uitstekend uitzicht hebben op de Maas die in het dal in de diepte meandert. Het conglomeraat rust hier direct op gesteenten uit het Cambrium. Bij het uitkijkpunt staan we er bovenop. De kwartsieten rolstenen in het conglomeraat zijn moeilijk te zien doordat ze dezelfde kleur hebben als het cement dat eveneens uit kwartsiet bestaat (in de foto hieronder links).
Bij Monthermé mondt de Semois in de Maas uit. Verder stroomopwaarts van deze rivier komen we bij 'la roche à Corpias' op een parkeerplaats met een goed uitzicht over de Semois. Het conglomeraat van Bogny steekt bij de parkeerplaats als een spitse rotspunt uit het gesteente omhoog (in de foto hieronder midden). Aan de overkant van de weg komen we enkele tientallen meters terug 'achter' de rotswand terecht. Hier kunnen we goed zien hoe het conglomeraat op duidelijk gelaagde gesteenten uit het Cambrium rust (in de foto hieronder rechts). Door de combinatie van steile rotswanden met een scherpe bocht was de verkeerssituatie hier echter onoverzichtelijk en was het goed opletten geblazen.

Afbeelding 6. Conglomeraat van Bogny: zie de tekst hierboven.

Het conglomeraat van Burnot
Het conglomeraat van Burnot komt eveneens uit het Onder-Devoon. Het bestaat uit rolsteentjes van zandsteen, kwarts, kwartsiet en zwarte toermalijnkwartsiet in een overwegend wijnrood cement. Dit wijnrode cement en de toermalijnkwartsiet zijn kenmerkend voor het conglomeraat van Burnot. We komen dit conglomeraat tegen langs de weg die min of meer langs de rechter Maasoever in het Maasdal ten zuiden van Dave in België loopt.

Afbeelding 8. Het conglomeraat van Burnot langs de weg op de rechter Maasoever ten zuiden van Dave (links). Deze grote zwerfsteen van het conglomeraat ligt in een groeve bij Opgrimbie in België (midden). Zwerfsteen van het conglomeraat van Wéris, gevonden in het Maasgrind in Zuid-Limburg (rechts).

Het bontzandsteenconglomeraat
Bontzandsteen en dus ook bontzandsteenconglomeraten stammen voornamelijk uit het Onder-Trias. Rotspartijen van bontzandsteen met daarin conglomeraten vinden we op meerdere plaatsen in de ons omringende landen, bijvoorbeeld in de Eifel in Duitsland en in de Vogezen in Frankrijk. In die rotspartijen wisselen afzettingen van zandsteen en afzettingen van conglomeraten elkaar vaak af. De rolstenen in deze conglomeraten variëren in grootte waarbij flinke formaten vrij veel voorkomen. De rolstenen in bontzandsteenconglomeraat bestaan vaak uit zandsteen, kwartsiet, kwarts en ook wel lydiet. Ze zitten in een rode zandsteen die zijn kleur dankt aan huidjes van ijzeroxide rondom de individuele zandkorrels.

Afbeelding 9. Afzettingen van het bontzandsteenconglomeraat bij Kall in de Eifel in Duitsland (links en midden). Zwerfsteen van het bontzandsteenconglomeraat uit het Rijngrind (rechts).

Het Őrenbergconglomeraat
Het Őrenbergconglomeraat komt uit het Kwartair. We vinden het in een oude groeve ten zuiden van Cadier en Keer in Zuid-Limburg. Dit conglomeraat is ontstaan uit afzettingen van de Maas die hier zo'n 800.000 tot 1.000.000 jaar geleden stroomde. Doordat kalkrijk water in de bodem doordrong, werd het oorspronkelijke grind met kalk als cement tot een vaste massa omgevormd en zo ontstond het conglomeraat.

Afbeelding 10. Overwoekerde rotsblokken van het Őrenbergconglomeraat in het bosgebied bij Cadier en Keer (links en midden). Close-up van het conglomeraat (rechts).

Conglomeraten met ijzer(oxide) als cement
Op allerlei plaatsen vinden we conglomeraten waarbij ijzer(oxide) als cement dienst heeft gedaan. In de Westhoek, aan beide kanten van de grens België/Frankrijk in het westen, komen we dergelijke conglomeraten veel tegen in de bouwstenen van vooral kerken. Het conglomeraat komt hier voor in zandsteenafzettingen uit het Tertiair (Mioceen) die er in de ondergrond zitten. Bij de stenen in dit conglomeraat gaat het om vuurstenen rolkeitjes. Jongere conglomeraten (uit het Kwartair)  met ijzer(oxide) als cement vinden we bijvoorbeeld in Noord-Limburg terug in de kerk van Afferden.

Afbeeldig 11. Door ijzer(oxide) verkit conglomeraat in een kerk in de Westhoek (links). Close-up van zo'n 'conglomeraatbouwsteen' in een van de kerken van de Westhoek waarbij de vuurstenen goed te zien zijn (midden). Een los brok van dit conglomeraat (rechts).

Conglomeraten als zwerfsteen in Nederland

In Nederland komen we conglomeraten voornamelijk tegen in rivierafzettingen van de Maas en de Rijn en in keileemafzettingen (of daaruit afkomstig) die in het noorden van ons land zijn afgezet tijdens de voorlaatste ijstijd.

Tekst en foto's: Jan Weertz