Vulkanisme van de Vogelsberg

 Deutsche Version

Het min of meer cirkelvormige vulkaangebied van de Vogelsberg in de Duitse deelstaat Hessen is ongeveer 60 kilometer in doorsnede. Het centrum ervan ligt nabij de plaats Laubach. Bij de Vogelsberg gaat het echter niet om één vulkaan, maar om een gebied met meerdere uitbraakcentra. Het hoogste punt van de Vogelsberg ligt dan ook niet in het centrum bij Laubach maar ongeveer 15 km oostelijker bij de 773 meter hoge Taufstein. De oppervlakte van dit vulkaangebied bedraagt circa 2500 vierkante kilometer. Bij een onderzoeksboring in het centrale deel van de Vogelsberg is men in 1996 tot een diepte van ruim 656 meter doorgedrongen. Daarbij had men nog niet de basis van de vulkanische gesteenten bereikt. Vermoedelijk bevindt zich deze bodem nog iets lager, ongeveer op zeespiegelhoogte. Aan de oostelijke rand van het gebied bedraagt de dikte van het vulkanische gesteentepakket ± 400 meter. In het westen van de Vogelsberg is dat veel minder, ongeveer 150 meter.

De Vogelsberg was in het Tertiair vulkanisch actief tijdens het Mioceen. Toen werd van circa 18 tot 10 miljoen jaar geleden vulkanisch materiaal geproduceerd. De hoogste vulkanische activiteit vond daarbij rond 17 – 15 miljoen jaar geleden met tussenpozen plaats. In het algemeen was het vulkanisme van de Vogelsberg vrij rustig waarbij lava tijdens spleetuitbarstingen naar buiten vloeide. Toch was het Vogelsbergvulkanisme niet altijd zo rustig. We kennen in het gebied ook afzettingen die gevormd zijn tijdens as- en bommenregens. Soms kon het er zelfs heel heftig aan toe gaan tijdens fraetomagmatische erupties. Dergelijke erupties ontstonden als opstijgend magma met grondwater in contact kwam. Vergelijk dit maar met de ontploffing die zich voordoet als men brandend frituurvet met water probeert te blussen. Alleen is de ontploffing bij een fraetomagmatische eruptie ongekend vele malen heftiger. De maren in de Eifel zijn bijvoorbeeld overblijfselen van dergelijke erupties; zij geven een idee van het geweld dat hierbij vrij komt.

Het vulkanisch materiaal van de Vogelsberg bestaat voor het overgrote deel uit compacte donkergrijze tot zwarte gesteenten die in het verleden generaliserend als basalten werden benoemd. Hoewel tegenwoordig een meer gedetailleerde indeling mogelijk is, zullen we hier van basalten blijven spreken omdat een precieze indeling zonder de juiste hulpmiddelen vrijwel niet mogelijk is. Naast deze basalten komen uiteraard andere vulkanische gesteenten zoals tuf(steen) voor. Doordat deze gesteenten zachter zijn dan de basalt, zijn ze vaak in de loop der tijd aan de oppervlakte ten prooi gevallen aan erosie en verwering en daardoor verdwenen. Als dergelijke gesteenten later afgedekt werden door harder vulkanisch gesteente zoals de hier genoemde basalt dan konden ze wel bewaard blijven. We kunnen ze dan in ontsluitingen in steengroeven terugvinden.

Mogelijk ligt een hotspot aan de basis van het vulkanisme van de Vogelsberg maar ook de invloed van rekkrachten in de aardkorst bij uitlopers van de Rijndalslenk kan ermee te maken hebben. Een sluitend antwoord op deze ontstaansvraag kan nog niet gegeven worden. 

In de loop der tijd zijn de vulkanische gesteenten van de Vogelsberg voor allerlei doeleinden gebruikt. Daardoor zijn op nogal wat plaatsen steengroeven in het gebied ontstaan. Dankzij deze groeven kunnen we tegenwoordig een kijkje nemen in het binnenste van dit vulkanische gebied. In het volgende zullen we wat nader ingaan op enkele van deze groeven en andere interessante plekken in het gebied van de Vogelsberg.

Amöneburg

Het oude stadje Amöneburg ligt op een basaltkoepel ten oosten van Marburg. Basaltkoepel en stadje zijn al van ver als een markante verheffing in het landschap te zien. Het vulkanisme dat verantwoordelijk was voor het ontstaan ervan deed zich ongeveer 18 miljoen jaar geleden voor. Destijds leidden meerdere erupties tot de vorming van dit vulkaanlichaam. Tegenwoordig is vooral de ongeveer vijfentwintig meter hoge wand met basaltzuilen aan de oostkant van de Amöneburg de moeite waard om te bekijken. Aan die wand zien we dat de zuilen een horizontale tot iets schuine ligging hebben. Ze lijken vanuit de basaltkoepel naar buiten te waaieren. Zo’n uitwaaierende basaltformatie noemen we ook wel een basaltmeiler. De basaltzuilen zijn ontstaan doordat bij een langzame afkoeling van het eerst vloeibare basalt in de vulkaankrater het volume verminderde en dat leidde tot krimpscheuren. Op dezelfde manier zien we tegenwoordig op versnelde wijze krimpscheuren ontstaan als modder opdroogt. Na het ontstaan van de zuilen bij de Amöneburg is in de loop der tijd het omringende gesteente door verwering en erosie verdwenen. 

Bij het afkoelen van het vloeibare gesteente kunnen de zuilen geen onbegrensde lengte bereiken. Op een bepaalde afkoelingsdiepte zal een barst dwars op de zuil ontstaan. Daarna gaat de afkoeling met krimp en daardoor zuilvorming verder in de diepte van het gesteentelichaam door. De buitenste zuilen kunnen op een gegeven moment door erosie loskomen en naar beneden vallen waarna de afbraak verder kan gaan. Deze wand is waarschijnlijk op een dergelijke manier ontstaan.

Afbeelding 1. Het oude stadje Amöneburg ligt op een basaltkoepel (linksboven). De hoge wand met basaltzuilen aan de oostkant van Amöneburg (rechtsboven en onder).

Steengroeve Am Hasenköpfel

Am Hasenköpfel ligt ongeveer 5 kilometer zuidoostelijk van Frischborn. In de groeve is tegenwoordig een picknickplaats. We vinden hier een bijzonder mooi voorbeeld van een basaltwand met zuilen tot wel 50 cm dik.

Afbeelding 2. Links en midden: wand met basaltzuilen bij Am Hasenköpfel. Rechts: zeolieten in blaasholtes van gesteente uit de groeve bij Nidda.

Steengroeve Nidda-Michelnau

Enige honderd meter ten noordwesten van Nidda vinden we een oude steengroeve waar goed te zien is dat men uit het rode gesteente grote blokken gezaagd heeft. Via een bewegwijzerd pad langs de oorspronkelijke groevewand komen we bij een uitkijkplatform vanwaar de hele groeve is te overzien. Het gesteente bestaat uit een agglomeraat van vulkanische slakken waartussen ook compactere vulkanische bommen voorkomen. Voor het 'aan elkaar vastplakken' van de afzonderlijke gesteentedelen zijn zeolieten verantwoordelijk. Deze zeolieten zijn vaak ook goed te zien in de afzonderlijke blaasholtes van het gesteente. Het gesteente raakte rood gekleurd toen op een gegeven moment ijzer erin vrij kwam. De gesteenteblokken die uit de groeve werden gezaagd, werden onder andere voor grafstenen en als gevelplaten gebruikt.

Afbeelding 3. De steengroeve bij Nidda. Linksboven: de oorspronkelijke ingang van de groeve. Rechtsboven en onder: gezicht vanaf het uitkijkpunt. Er is goed te zien dat de steenblokken uit de groeve zijn gezaagd.

Steengroeve bij Ober-Widdersheim

Ober-Widdersheim is een stadsdeel van Nidda. We bereiken de groeve via een veldweg, de Ulfaer Weg die het verlengde van de Schlappergasse is. In de steengroeve is goed de opeenvolging van verschillende erupties te zien. Helemaal onderin (op de foto nummer 1) vinden we een basaltische lavastroom. Boven deze lavastroom volgt een agglomeraat van vulkanische slakken waar ook vulkanische bommen tussen zitten (nummer 2). Daarna zien we opnieuw een basaltische lavastroom (nummer 3). Bovenin komen dan weer as- en lapillituffen voor (nummer 4) die voor een deel het resultaat zijn van een freatomagmatische eruptie.

Afbeelding 4. De steengroeve bij Ober-Widdersheim. Voor de verklaring van de cijfers: zie de tekst hierboven.

Steengroeve Hunnenburg bij Dreihausen

Deze steengroeve ligt in een bosgebied, ongeveer een kilometer ten zuiden van Dreihausen (gemeente Ebsdorfergrund). Het beste uitzicht hebben we vanaf de westelijke bovenkant van de groeve. Als we hier naar rechts kijken, op de zuidelijke wand, zien we weer mooi gevormde basaltzuilen. Aan het oostelijke gedeelte van deze zuidwand staan de zuilen vrij verticaal. Als we de wand dan met onze ogen in westelijke richting vervolgen, zien we dat de basaltzuilen vlak komen te liggen. Nog wat verder in westelijke richting beginnen de zuilen tenslotte weer in een hellende positie te komen. Vanaf onze standplaats recht vooruit, naar het oosten, kijken we op de bovenkant van basaltzuilen. Onder onze voeten, aan de westkant, is dat al niet veel anders, maar dat is vanaf onze standplaats niet zichtbaar.

Afbeelding 5. Steengroeve Hunnenburg bij Dreihausen. De pijlen geven aan waar de afzonderlijke bijzonderheden op de overzichtsfoto linksboven te zien zijn. Rechtsonder is een afvalhoop met kleine basaltzuiltjes te zien.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz