Napjesstenen of schalenstenen

Afbeelding 3. Deze napjessteen werd gevonden bij Uddel in de gemeente Apeldoorn (Nederland)

Hoe werden de napjes gemaakt en op welke stenen treffen we ze aan? 
Napjes werden meestal gemaakt door het bekloppen van de steen waarop ze moesten ontstaan. Maar er wordt ook wel vermeld dat ze in de steen gebeiteld of geboord werden. We treffen ze op allerlei soorten gesteenten met verschillende hardheden aan. Zelfs op gesteenten met hardheid 7 (op de hardheidsschaal van Mohs die van 1 t/m 10 gaat) komen ze voor. Bij gesteenten met hardheid 7 zullen de makers zich behoorlijk hebben moeten inspannen om de napjes te maken. Voor een enkel napje zullen tienduizenden slagen nodig zijn geweest. Bij zachtere gesteenten was aanzienlijk minder inspanning nodig. Experimenten hebben aangetoond dat ze in enkele minuten gemaakt konden worden, afhankelijk van de gebruikte methode. 

Afbeelding 4. Op een van de dekstenen (zie rode pijl foto boven) van het hunebed D16 bij Balloo in Drenthe (Nederland) bevindt zich een zestal napjes. De napjes waren niet zo goed te zien doordat de stenen droog waren (foto links onder). Met een beetje water uit onze veldfles werden ze beter zichtbaar (zie rode pijltjes bij de foto rechts onder).

Hoe oud zijn napjessstenen? 
Datering van de individuele napjes op de napjesstenen is vaak moeilijk. De oudste kunnen in het Paleolithicum (Oude Steentijd) geplaatst worden. De meeste napjes(stenen) stammen echter uit het Neolithicum (Nieuwe Steentijd) en in onder andere Scandinavië vooral uit de Bronstijd (in verband met hun voorkomen bij de rotsgraveringen die uit die tijd stammen) maar we kennen ze ook nog uit latere perioden.

Afbeelding 5. Op twee van de dekstenen van het hunebed D32 bij Odoorn in Drenthe zijn napjes te zien. De foto linksboven laat zien op welke stenen zich de napjes  bevinden. De napjes op de deksteen van de onderste fotorij zijn met iets water nat gemaakt waardoor ze beter te zien zijn. De napjes zien er bij de afzonderlijke dekstenen iets anders uit doordat de ene steen grofkorrelig en de andere meer fijnkorrelig van structuur is. GPS-coördinaten: N 52°51.474' O 006°50.519'

Waarvoor dienden napjesstenen? 
Over het precieze doel van de napjes is niets met zekerheid bekend. Omdat ze uiteenlopende formaten hebben en uit verschillende tijden bekend zijn, heeft men ze waarschijnlijk om uiteenlopende redenen en voor verschillende toepassingen gemaakt. Men kan ze hebben gebruikt voor praktische zaken zoals het bereiden en verwerken van voedsel (bijvoorbeeld als vijzel voor het malen van onder andere plantenzaden), voor het verzamelen van water (voor genezing) en voor het malen van verfstoffen. Maar ze kunnen ook rituele doelen gediend hebben. En dan is er nog de mogelijkheid dat men ze heeft vervaardigd om astronomische verschijnselen vast te leggen. Maar omdat bewijs hiervoor vaak ontbreekt, is het moeilijk om meer duidelijkheid te geven. 

Afbeelding 6. Op een van de kransstenen van hunebed D49 'De Papeloze Kerk' bij Schoonoord in Drenthe zijn twee napjes te zien. Ook hier worden de GPS-coördinaten bepaald (foto rechtsonder): N 52°49.208' O 006°46.433'.

Offergaven en het winnen van steenpoeder voor magische of volksgeneeskundige doeleinden 
De napjes kunnen gediend hebben om bijvoorbeeld vet, bloed of honing in op te vangen. In dat geval zou het kunnen gaan om offergaven aan goden of aan overledenen. Aangezien er ook napjes in verticale posities voorkomen, kan het hierbij zeker niet in alle gevallen om vloeibare stoffen zijn gegaan. Daarnaast is er de mogelijkheid dat de kuiltjes zijn ontstaan door het winnen van steenpoeder dat voor magische of volksgeneeskundige doeleinden gebruikt werd.

Afbeelding 7. Links en midden: op de achterste steen (rode pijl) van hunebed D12 bij Eext in Drenthe zijn twee rijen met napjes te zien. GPS-coördinaten: N 53°00.922' O 006°43.455' Rechts: bij hunebed D2 bij Westervelde in Drenthe zitten op de voorste deksteen twee napjes (rode pijl). GPS-coördinaten: N 53°03.342' O 006°26.750'

Afbeelding 8. Hunebed D3 en D4 bij Midlaren in Drenthe liggen achter elkaar bij een boerderijtje. Om er te komen, volgen we een smal paadje tussen de heggen door. We vinden er twee napjes bij hunebed D3 (zie rode pijlen). GPS-coördinaten: N 53°06.467' O 006°40.298'

Afbeelding 9. Vooral op de kleinere deksteen (foto's boven; zie rode pijl) van het megalitisch graf 'Teufelsbackofen' in het Everstorfer Forst in de Duitse deelstaat Mecklenburg-Vorpommern komen napjes voor. Op de deksteen en een van de draagstenen van het 'Urdolmen von Neu Gaarz' (foto links onder), eveneens in Mecklenburg-Vorpommern komen in totaal twintig napjes voor. Op het kerkhof rond de kerk van Rinsumageest in Friesland liggen tegenwoordig nog twee kleine napjestenen (foto's midden en rechts van onderste rij). Ze staan plaatselijk bekend als 'napkesstienen'. Een vrouw die we op het kerkhof tegenkomen, vertelt dat er vroeger meer geweest zijn. In deze napjesstenen legde men vroeger muntjes als offer. Vrouwen namen het steenpoeder uit de napjes in, in de hoop om in verwachting te raken.

Afbeelding 10. De Bargloyer Steinkiste ligt ten noorden van Bargloy bij Wildeshausen in de Duitse deelstaat Niedersachsen. Het is een megalitisch graf van ongeveer 2 x 1,5 meter waarbij zich op de deksteen zo'n 25 napjes bevinden. De rode pijlen geven de hoofdgroepen aan die bij de foto's onder links en midden te zien zijn. Onder rechts: de weg naar het megalitisch graf.

Gebruik als vijzel 
Naast het magische en bovennatuurlijke gebruik, zijn ook meer alledaagse toepassingen van napjes bekend. In kustgebieden in Schotland werden de kuiltjes in het recente verleden nog gebruikt als vijzels waarin onder andere schelpen en slakken werden fijngestampt om ze te gebruiken als aas bij het vissen.

Afbeelding 11. Links: De Tregiffian Barrow ofwel Tregiffian Burial Chamber is een megalitisch graf in Cornwall, Groot-Brittannië. Voor het graf ligt een replica van een napjessteen. De originele steen ligt in het Royal  Cornwall Museum in Truro. Midden en rechts: De Driehauser Steine, een megalitisch graf ten zuidwesten van Schwagstorf in de Duitse deelstaat Niedersachsen. Op twee van de dekstenen ervan komen napjes voor. Op de hier afgebeelde deksteen (rechts) zijn ze het duidelijkste te zien. De foto in het midden laat zien om welke steen het gaat.

Afbeelding 12. Ook bij de rotsgraveringen in Zweden komen we napjes tegen. Ze maken hier vaak onderdeel uit van een groter geheel. De foto rechts laat de door het gletsjerijs afgesleten rotsen zien waarop zulke graveringen vaak zijn aangebracht. De rode en witte kleur zijn recent aangebracht om de graveringen beter zichtbaar te maken.

Kortom 
Het gebruik van de schaaltjes en het ermee verbonden geloof zal niet overal hetzelfde zijn geweest. Van streek tot streek kon dit variëren. Bovendien is het natuurlijk niet zeker dat de gebruiken die ons uit historische tijden bekend zijn altijd al hetzelfde zijn geweest en al sinds het ontstaan van de kuiltjes hebben bestaan. Geloof, rituelen, de sociale organisatie van gemeenschappen en dergelijke kunnen in de loop der duizenden jaren sterk veranderd zijn. Heel veel zaken rondom de napjesstenen uit het verdere verleden zijn helaas nog onbekend en vormen daardoor nogal eens aanleiding tot speculaties. Publicaties hierover laten zien dat de gedachten over ontstaan en functie van de napjesstenen vele kanten op gaan.

Afbeelding 13.  Ook bij de rotsgraveringen in Noorwegen komen we napjes tegen. Ze maken hier vaak onderdeel uit van een groter geheel. De rode kleur is recent aangebracht om de graveringen beter zichtbaar te maken.

Voor wie meer over napjesstenen wil weten, zijn wellicht de onderstaande werken (in onwillekeurige volgorde) interessant. Voor het schrijven van dit item over napjesstenen of schalenstenen is ook van deze werken gebruikgemaakt.

• Cupules in Cuba: a review uit november 2023 van Yasmani Caballos-Izquierdo et al. verscheen in Rock Art Research, Volume 40 nummer 2. 

• Items Wikipedia: cupstone (Engelse versie 23 augustus 2024) – napjessteen (Nederlandse versie 23 augustus 2024) - Heiliger Stein Mitterretzbach (Duitse versie 16 april 2024). 

• Kultstätten und Opferplätze in Deutschland van Martin Kuckenburg is een uitgave van Anaconda Verlag (Köln 2014). 

• Monumenten uit de oertijd van Felix R. Paturi is een uitgave van Uitgeverij Ankh-Hermes (Deventer 1978). 

• Cupstone excavation by the University of Innsbruck, Municipality of Ellbögen-Tarzens, Austria van Thomas Wally-Knofler (Austrian Cupstone Research Team) verscheen in Pleistocene Coalition News, Volume 16, Issue 2, March-April 2024. 

• Representations of calendars and time at Göbekli Tepe and Karahan Tepe support an astronomical interpretation of their symbolism door Martin B. Sweatman verscheen in Time & Mind, the Journal of Archaeology, Consciousness and Culture. Het werd online gepubliceerd op 24 juli 2024. 

• Na de vondst van de napjessteen door Masja Parlevliet en Janneke Zuyderwyk verscheen als SAGA-Rapport 1 bij de Gemeente Apeldoorn in 2012. 

• Cupmarks door Christian Horn verscheen in Adoranten 2015. Adoranten is een publicatie die wordt uitgegeven door het Tanums Hällristningsmuseum Underslös in Zweden. 

• Possible sources of therapeutic stone powder from North West Europe door Jan Weertz, Els Weertz and C.J. Duffin verscheen in de Pharmaceutical Historian van de British Society for the History of Pharmacy, Vol. 44, nr. 2, June 2014. 

• Krabsporen – steenpoeder als geneesmiddel? van Jan en Els Weertz is een boekje dat als pdf op deze website staat.

Tekst: Jan Weertz
Foto's afbeelding 2: Wim Mulder
Overige foto's: Jan en Els Weertz