De Belemniet Overblijfselen van de wolharige mammoet

Van de mammoet bestaan meerdere soorten. Als we het in onze streken over de mammoet hebben dan bedoelen we echter meestal de wolharige mammoet (Mammuthus primigenius) die meteen ook de meest bekende is. Meestal denken we bij deze wolharige mammoet aan reusachtige afmetingen. Dat is echter niet helemaal juist, want de meeste van deze uitgestorven olifanten hadden een schouderhoogte van ‘maar’ 2 tot 3 meter. Dat is ongeveer de hoogte van de huidige Indische Olifant. Alleen bijzonder krachtige mannetjes (stieren) konden deze drie meter overschrijden. Zoals de naam van de wolharige mammoet al aangeeft, was het dier bedekt met een dik wollig kleed van roodachtige tot geelbruine, lange haren. De oren van het dier waren vrij klein. Door hun kleine oppervlak kon het warmteverlies beperkt worden.

Afbeelding 1. Mammoetkiezen zijn opgebouwd uit een aantal lamellen. Als ze aan de weersinvloeden worden blootgesteld, kunnen de kiezen in afzonderlijke lamellen uiteenvallen (rechtsonder). Bovenkaakskiezen hebben een bol kauwvlak (rechtsboven), onderkaakskiezen een hol kauwvlak (linksboven en linksonder). De munt van 1 euro geeft een idee van de grootte van de kiezen.

Van de wolharige mammoet is veel botmateriaal teruggevonden in de Noordzee. Tijdens het laatste half miljoen jaar had de Noordzee regelmatig een veel lager waterpeil dan tegenwoordig. Tijdens de laatste glacialen kwam het zelfs voor dat de zeespiegel tot zo’n 130 meter lager was dan nu het geval is. Wat we nu als een watervlakte kennen, was toen een uitgestrekt landschap waarin rivieren zich een weg naar de verder weg gelegen zee zochten. In dat landschap kwamen planten en dieren en zelfs mensen voor. Overblijfselen in de vorm van botten worden regelmatig geborgen. Een belangrijk deel behoort toe aan wolharige mammoeten. Ze stammen vooral uit het latere deel van het laatste glaciaal (Weichselien), vanaf zo’n 70.000 jaar geleden, toen deze olifanten in kudden door het gebied trokken. Dit gebied bestond destijds uit een koude, droge steppe. Een heel grote verzameling mammoetbotten bevindt zich in het museum Naturalis in Leiden.

Afbeelding 2. Net zoals de mens kent de mammoet een aantal middenvoets- en middenhandsbeentjes (links). Per stuk zijn deze vrij groot (rechts; vergelijk de munt van 1 euro).

Fossiele beenderen van wolharige mammoeten worden al sinds het begin van de twintigste eeuw uit de zuidelijke Noordzee opgevist. Vissers treffen ze regelmatig in hun netten aan. Maar ook door zand- en grindzuigers komt materiaal naar boven. Vissers halen nogal wat beenderen van mammoeten naar boven tijdens hun vistochten bij de Bruine bank; een belangrijk visgebied op de Noordzee. Een andere plaats die veel van dergelijk botmateriaal oplevert, is de Eurogeul; de vaargeul die grote zeeschepen gebruiken bij hun bezoek aan de haven van Rotterdam.

Afbeelding 3. Borstwervel van een mammoet. Het wervellichaam aan de onderkant van de wervel ontbreekt grotendeels.

Terwijl de Noordzee een belangrijke vindplaats is van grote hoeveelheden botmateriaal van mammoeten, levert het permafrostgebied van noordoost Siberië meerdere soms vrij complete mammoetkadavers op. Sinds het laatste is dit gebied tot op meerdere honderden meters diepte bevroren. Alleen tijdens de korte zomer ontdooit een klein stukje aan de bovenkant van deze voortdurend bevroren (permafrost) bodems. Permafrostbodems vormen dus een soort natuurlijke ijskast waar mammoeten en andere dieren die er ooit in terecht zijn gekomen, goed bewaard bleven. Nu is het echter niet zo dat alle mammoeten er in goede staat in worden teruggevonden. Uit bepaalde perioden van het glaciaal zijn alleen maar skeletten in de permafrost overgebleven.

Afbeelding 4. Halswervel (links) en vergroeide wervels van een mammoet (rechts).

Maar als mammoeten in de permafrost bewaard bleven, dan is het vaak verbazend om te horen tot in welk detail dat gebeurt. Zo werden tijdens het opgraven van de beroemde Beresowka-mammoet aan het begin van de vorige eeuw pas gedeeltelijk gekauwde voedselresten tussen de kiezen gevonden. In de maag van het dier werden vele kilo’s grassen en bloeiende hogere planten aangetroffen, waardoor het mogelijk was om een goed beeld van de omgeving in het leefgebied van deze ongeveer 44.000 jaar oude mammoet te krijgen. De geprepareerde overblijfselen van deze mammoet zijn tegenwoordig in het Zoölogisch Museum in Sint Petersburg in Rusland te zien.

mammoet Dima en reconstructie

Afbeelding 5. Links: Het mammoetkalf Dima. Rechts: Reconstructie van een mammoet in het Utah Field House of Natural History in Vernal, USA.

Een andere bekende mammoet uit de permafrost is een kalf dat men de naam Dima heeft gegeven (afbeelding 5). Het jonge dier is genoemd naar een rivier in de buurt van de plaats waar het gevonden is. Ook dit kalf is in het Zoölogisch Museum in Sint Petersburg terechtgekomen. Dima moet zo’n vier tot zes maanden oud zijn geweest toen het dier zo’n 39.000 jaar geleden in uitgemergelde toestand stierf. In de slurf, maag en longen van het jonge dier kwam modder voor. Er wordt dan ook vanuit gegaan dat Dima in een moeras is gezakt en daar is gestikt.

Afbeelding 6. Gedeelte van de slagtand van een mammoet, gevonden tijdens het baggeren van grind in Limburg.

Tekst en foto's: Jan Weertz