Afbeelding 1.  De kroon met een deel van de steel van Scyphocrinites elegans (links), een sierlijke soort zeelelie uit het Siluur/Devoon, afkomstig uit Alnif in Marokko. Rechs zien we een close-up van de kroon. De speld is 3 cm.

Zeelelies in de loop der geologische geschiedenis

We komen zeelelies voor het eerst tegen in het Ordovicium. Maar echt tot bloei komen ze pas tijdens het Siluur. Ze passen zich dan aan het leven op de riffen aan. Als de omstandigheden gunstig waren, konden ze de zeebodem massaal bevolken. Voor de eerste keer tijdens hun bestaan treden ze nu ook gesteentevormend op. Diverse soorten komen we veelvuldig tegen in het Onder- en Midden-Devoon van de Hunsrück en de Eifel in Duitsland. Ze konden daar complete zeelelievelden vormen. Weer later, gedurende het Carboon, verplaatsen de zeelelies zich naar de diepere zeegedeelten. Aan het einde van het Paleozoïcum - in het Perm - krijgen we dan met een duidelijke terugval te maken. Die terugval zet door in het Mesozoïcum en tijdens het Cenozoïcum – in het Tertiair – treffen we ze nog maar nauwelijks in afzettingen aan. In totaal zijn er zo’n 5000 soorten uitgestorven zeelelies bekend. 

Afbeelding 2. Kroon (kelk met vangarmen) van zeelelies uit het Midden-Devoon van de Eifel zoals te zien in het Naturkundemuseum Gerolstein. Deze zeelelies uit de Eifel zijn in het algemeen eenvoudig en compact.

Zeelelies bestaan nog steeds

Tegenwoordig komen we nog enkele honderden soorten zeelelies tegen. Ze leven voornamelijk in de ondiepe wateren van warme, tropische zeeën. Maar ook in koudere streken, tot zelfs in de zeeën rond de Zuidpool (Antarctica) komen ze voor. Men heeft ze aangetroffen tot diepten van zes kilometer. Ook in de Noordzee treffen we ze aan. In de loop der geologische geschiedenis komen zeelelies in allerlei soorten en maten voor. Zo zijn er soorten van minder dan een centimeter grootte tot reuzen van zo’n twintig meter lengte. 

Afbeelding 3. Vereenvoudigde weergave van een zeelelie   Zeelelies hebben ankerachtige of wortelachtige  structuren (cirri) waarmee ze in of aan de bodem vastzitten. Aan die structuur zit een steel. Bovenaan die steel bevindt zich een kelk met vangarmen die we samen de kroon noemen. In de kelk – die uit losse kelkplaatjes bestaat – bevindt zich het spijsverteringssysteem van de zeelelie. De bovenkant van de kelk wordt afgesloten door een kelkdeksel waarin zich de mond van het dier bevindt. Hier komt ook de anus van het dier voor. Deze zit meestal aan de bovenkant van een anusbuis. Boven de kelk zitten de vaak gevorkte, beweeglijke vangarmen. Aan de binnenkant van die vangarmen komen een soort trilhaartjes voor. Deze dienen om zeer kleine voedseldeeltjes op te vangen. Zowel de steel als de vangarmen bestaan uit kleine, dunne schijfjes of hoekige plaatjes van calciet (kalksteen). Deze schijfjes en plaatjes hebben in het midden een holte waardoor de zenuwbanen lopen. We noemen die schijfjes wel trochieten. Bij leven zijn deze losse onderdelen met elkaar verbonden door een fijn weefsel. Tekening naar Hans J. Jungheim - Die Eifel

Anatomie van de zeelelie (afbeelding 3)

Net zoals alle stekelhuidigen zijn zeelelies marien levende, wervelloze dieren. De meeste soorten zijn op de zeebodem verankerd maar er bestaan ook vrij zwemmende soorten. We zullen hier de soorten die aan de zeebodem verankerd zijn nader bekijken. Ze hebben wortelachtige of ankerachtige structuren (cirri) waarmee ze in of aan de bodem vastzitten. Aan die structuur zit een steel. Bovenaan die steel bevindt zich dan een kelk met vangarmen die we samen de kroon noemen (afbeelding 2, 3 en 8). In de kelk – die uit losse kelkplaatjes bestaat – bevindt zich het spijsverteringssysteem van de zeelelie. De bovenkant van de kelk wordt afgesloten door een kelkdeksel waarin zich de mond van het dier bevindt. Hier komt ook de anus van het dier voor. Deze zit meestal aan de bovenkant van een anusbuis. Boven de kelk zitten de vaak gevorkte, beweeglijke vangarmen. Aan de binnenkant van die vangarmen komen een soort trilhaartjes voor. Deze dienen om zeer kleine voedseldeeltjes op te vangen. 

Afbeelding 4. Fossiele overblijfselen van zeelelies kunnen massaal in gesteenten voorkomen. Hier zien we voorbeelden daarvan uit Duitsland.

Zeelelies bestaan vooral uit heel veel kleine schijfjes of plaatjes

Zowel de steel als de vangarmen bestaan uit kleine, dunne schijfjes of hoekige plaatjes van calciet (kalksteen). Deze schijfjes en plaatjes hebben in het midden een holte waardoor de zenuwbanen lopen. We noemen die schijfjes wel trochieten (afbeelding 10). Bij leven zijn deze losse onderdelen met elkaar verbonden door een fijn weefsel. Na de dood van de zeelelie vallen stengel en vangarmen al snel uit elkaar in de vele afzonderlijke trochieten (afbeelding 10). Wat je van fossiele zeelelies terugvindt, zijn in de meeste gevallen deze kleine schijfjes en plaatjes met in het midden een gaatje. Soms komen de fossiele overblijfselen van zeelelies zo massaal in gesteenten voor (afbeelding 4, 5 en 7) dat ze er zelfs hun naam aan geven, zoals crinoïdenkalksteen of trochietenkalksteen. 

Afbeelding 5. In gesteenten kunnen stengeldelen (of afdrukken daarvan) voorkomen. Dat is links te zien. Regelmatig vinden we zwerfstenen van de Rijn in zowel Duitsland als Nederland met daarin (afdrukken van) stengeldeeltjes van zeelelies ofwel crinoïden (midden en rechts). Deze zandstenen staan ook wel bekend als crinoïdenzandsteen of trochietenzandsteen. De speld is 3 cm.

Afbeelding 6. Op weg naar de Fossilienacker (fossielenakker) in Nettersheim in de Eifel (Duitsland). Op deze akker kan naar kleine fossielen uit het Midden-Devoon gezocht worden. Naast stengeldeeltjes van zeelelies (crinoïden) vinden we er ook stukjes koraal en brachiopoden. De rechter foto geeft een indruk van de bodem van deze akker. Op de foto zijn naast een brachiopode (in het midden) ook enkele stengeldeeltjes van zeelelies te zien.

Om zich voort te planten, produceren zeelelies zaad- en eicellen die ze dan loslaten zodat ze door het water meegevoerd kunnen worden. Als een zaad- en eicel bij elkaar komen en er bevruchting plaatsvindt, ontstaat een vrij zwemmende larve. Deze doorloopt diverse stadia en zinkt tenslotte naar de bodem om zich daar als zeelelie vast te hechten. 

Afbeelding 7. In het gebied langs de Maas in het noorden van Frankrijk en het  zuiden van België komt een zwartgrijze hardsteen uit het Carboon (en in geringere mate ook het Devoon) voor. Soms komen in het donkere steenoppervlak witte rondjes van stengeltjes van zeelelies (crinoïden) voor. Deze crinoïdenkalksteen, die ook tot de hardsteen wordt gerekend, zien we vaak terug in onder andere drempels van woningen (boven). De Weinberg bij Kerpen in de Eifel (links onder) bestaat uit afzettingen van dolomiet en kalksteen uit het Midden-Devoon. In de kalksteen komen heel veel (stengel)deeltjes van zeelelies voor. Als zo'n gesteente verweert, kunnen gemakkelijk losse stengeldeeltjes of meerdere aan elkaar vastzittende (stengel)deeltjes - 'schroeven' gevonden worden (rechts onder). De speld is 3 cm.

Afbeelding 8. Kroon (kelk met vangarmen) van zeelelies uit de Boven-Muschelkalk (Trias) in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg.

Afbeelding 9. Dit doopvont/wijwaterbekken staat in de Basilique Notre-Dame du Val-Dieu bij de abdij van Val-Dieu (gemeente Aubel) in België. Het is gemaakt van een crinoïdenrijke kalksteen uit het Boven-Devoon die bekend staat als het Rode Marmer van Baelen en die in België in de omgeving van Limbourg en Baelen, zo'n 15 kilometer ten zuidoosten van Val-Dieu, gewonnen werd.

Zeelelies en volksgeloof

In streken waar gesteenten met fossiele overblijfselen van zeelelies ofwel crinoïden voorkomen, kunnen vaak door erosie en verwering vrijgekomen stengeldeeltjes ervan en trochieten veelvuldig aan de oppervlakte gevonden worden. Dat trok al in het verre verleden de aandacht van de mens. Een verklaring voor die vreemde schijfjes had men echter niet. De fantasie zorgde er toen voor dat de vondsten een heel bijzondere betekenis kregen. Al in de prehistorie ging men de kleine, dunne schijfjes met hun vaak straalvormige uiterlijk (afbeelding 11) zien als symbolen van de zon. En die zon werd als een god vereerd. 

Met de komst van het Christendom zat het nieuwe geloof met die heidense ‘zonnewielsteentjes’ in zijn maag. Tijdens de kerstening werden deze trochieten dan ook omgedoopt tot Bonifatiuspenningen, genoemd naar de Angelsaksische missionaris Bonifatius, de latere Sint Bonifatius, die onder de Germanen bekeringswerk deed. Daardoor werden de schijfjes, die oorspronkelijk met de heidense zonnecultus in verband stonden, van een christelijk sausje voorzien. 

Afbeelding 10.  Zowel de steel als de vangarmen van zeelelies bestaan uit kleine, dunne schijfjes of hoekige plaatjes van calciet (kalksteen). Deze schijfjes en plaatjes hebben in het midden een holte waardoor de zenuwbanen lopen. We noemen die schijfjes wel trochieten. Bij leven zijn deze losse onderdelen met elkaar verbonden door een fijn weefsel. Zie ook afbeelding 3.

En met dat christelijk sausje probeerde men ook het geloof in de geneeskrachtige en beschermende werking van de crinoïden te ontkrachten. Men ging ze associëren met demonen, geesten en kwade magie. Iets wat oorspronkelijk als goed werd gezien, kwam daardoor in een kwaad daglicht te staan. In de tijd van de heksenvervolgingen werden de trochieten zelfs ‘heksengeld’ genoemd. En dat was natuurlijk iets wat je beter niet kon hebben! 

Maar ondanks alle pogingen om de trochieten te kerstenen, is dat niet helemaal gelukt: van het oorspronkelijke geloof bleef heel veel bewaard. Bij de afweer van het kwaad en onheil bleven de zeelelieschijfjes een belangrijke rol spelen. Bij veel vakwerkhuizen (in vooral Duitsland en omgeving) uit vroegere eeuwen komen we versieringen in de vorm van halve of hele trochieten tegen (afbeelding 12) waarvan aangenomen wordt dat ze oorspronkelijk een beschermende functie hadden. Naast die ‘trochietenzonnen’ vinden we op die oude vakwerkgevels vaak ook andere ronde ‘schijfjesachtige’ vormen die mogelijk laten zien hoe de plaatselijke bouwtraditie door de fossiele zeelelies is beïnvloed.

Afbeelding 11. Afdrukken van trochieten van zeelelies in devonische Grauwacke uit Lindlar (Duitsland).

En op het kwaad, kwade geesten en demonen zat natuurlijk niemand te wachten! Het kwaad moest je buiten het huis zien te houden. De trochietenzonnen op het huis konden daar een goed middel tegen zijn. Maar misschien was dat wel niet genoeg. Net zoals wij tegenwoordig naast inbraak werende sloten soms ook nog een alarminstallatie hebben, zal de mens in het verleden ook naar extra bescherming gezocht hebben. Bij die vakwerkhuizen kon dat in de vorm van een pentakel (afbeelding 12; een pentagram met een cirkel eromheen) zijn. Het pentagram gold namelijk in vroeger eeuwen als afweermiddel tegen het kwaad. De cirkel met daarin het pentagram zouden we zelfs een heel sterke vorm van afweer kunnen noemen. Demonen zouden namelijk aangetrokken worden door lijnen. Als ze lijnen tegen zouden komen dan zouden ze deze tot het einde volgen. Maar bij een cirkel, ook met een pentagram erin, is er geen einde aan de lijn, waardoor de demonen er eindeloos in blijven ronddolen; ze zitten erin gevangen.

Afbeelding 12. Bij veel vakwerkhuizen uit vroegere eeuwen (in vooral Duitsland en omgeving) komen we nog motieven in de vorm van halve of hele trochietenzonnen tegen. Vergelijk dit maar eens met de trochieten van afbeelding 11. Aangenomen wordt dat ze vroeger als afweermiddel tegen het kwaad dienden (boven rechts en onder, in Hornburg, Duitsland). Soms vinden we ze in combinatie met pentakels (boven links, in Osterwieck, Duitsland) waardoor dan extra afweer geboden kon worden.

Naast hun functie van afweermiddel tegen het kwaad (demonen, heksen, de duivel enzovoorts) golden trochieten en stengeldeeltjes van zeelelies ook als heilzame middeltjes. De mensen vermaalden ze tot steenpoeder of ze slikten ze als pilletjes. Tot in de 18e eeuw was dit steenpoeder zelfs nog bij apotheken te koop als middel tegen allerlei kwalen en ziektes.

Voor dit item is  (in willekeurige volgorde) gebruik gemaakt van vooral de volgende bronnen: 

* Die Eifel – Erdgeschichte Fossilien Lebensbilder uit 1996 van Hans J. Jungheim is een uitgave van Goldschneck-Verlag. Het boek bevat een apart hoofdstuk over fossiele zeelelies.

* Zeelelies op Wikipedia (versie 14 mei 2021).

* Begleitbuch zum GEO-Pfad der Verbandsgemeinde Hillesheim/Vulkaneifel uit 2000 van I. Eschghi, W. Kasig en Ch. Laschet is een uitgave van de Verbandsgemeinde Hillesheim/Vulkaneifel.

* De Grote Encyclopedie der fossielen uit 1990 van Vojtěch Turek, Jaroslav Marek en Josef Beneš is een uitgave van Rebo Productions, Groningen. Het onderdeel ‘stekelhuidigen’ bevat goede en duidelijke foto’s van fossiele zeelelies en hun verschillende onderdelen.

* Het Rode Marmer van Baelen, een geologisch buitenbeentje van Roland Dreesen, Jean-Marc Marion en Bernard Mottequin verscheen in december 2015 in de special Bouwen met Natuursteen van de Nederlandse Geologische Vereniging/Stichting Geologische Activiteiten.