Stuwwallen in Nederland
De Nederlandse stuwwallen werden in de ijstijd gevormd
Ten noorden van de grote rivieren komen we in Nederland stuwwallen tegen. Stuwwallen zijn heuvels die ontstonden doordat gletsjers tijdens het voorlaatste glaciaal de grond hebben opgestuwd. Dit voorlaatste glaciaal is het Saale-glaciaal ofwel het Saalien. Vaak wordt ook gesproken van de voorlaatste ijstijd of de Saale-ijstijd. Hoe dat nu precies zit met glacialen en ijstijden is te lezen bij het item sporen van de ijstijden (glacialen) op deze website.
Tijdens de glacialen waarmee ook Nederland te maken kreeg, raakten grote delen van vooral Noord-Amerika en Europa bedekt met landijs dat vanuit het noorden oprukte. Zo gleed in Europa een enorme ijskap met gletsjers vanuit Scandinavië steeds verder naar het zuiden. In Nederland kende die ijsmassa’s hun grootste uitbreiding tijdens het Saalien (238.000 - 128.000 jaar geleden). Ze kwamen toen ongeveer tot de lijn Haarlem-Utrecht-Nijmegen. Met andere woorden: ze kwamen grotendeels tot waar nu de grote rivieren in ons land stromen. Vooral op die lijn zijn in Nederland stuwwallen te vinden.
 |
Afbeelding
1.
Stuwwallen en glaciale bekkens in Midden-Nederland. Dikke
gletsjertongen stuwden de bodem tot een flinke hoogte op. Na hun
afsmelten bleven glaciale bekkens en stuwwallen over.
De onderste afbeelding laat zien dat de stuwwallen oorspronkelijk veel hoger waren. Door de latere opvulling van de glaciale bekkens (groen op onderste afbeelding) steken ze nu veel minder boven het landschap uit. Nota bene: De kaartjes zijn niet op schaal. Bovendien zijn niet alle stuwwallen opgenomen. |
Gletsjers vormden stuwwallen en glaciale bekkens
De uitlopers van het landijs dat vanuit het noorden oprukte, werden gevormd door gletsjers. De uiteinden van die gletsjers, de gletsjertongen, groeven zich in Midden-Nederland in de bodem en duwden deze aan de voorkant en zijkant als een bulldozer omhoog. Deze bodem bestond hier uit lagen zand, grind en soms ook leem die eerder waren afgezet door de Rijn, de Maas en andere, uit het oosten afkomstige, rivieren. Doordat die gletsjertongen enkele honderden meters dik (hoog) waren, bereikte die opgestuwde bodem ook een flinke hoogte. De opgestuwde lagen daarin kwamen vaak schuin of verticaal te staan of werden zelfs over elkaar heen geschoven. Toen de gletsjers aan het einde van het Saalien verdwenen, bleven op de plaatsen waar ze geweest waren depressies (laagten) over die we glaciale bekkens noemen. Aan de voorkant en zijkanten ervan kunnen we stuwwallen vinden.
 |
| Afbeelding 2. Het uiteinde (donkerbruin in kaartje linksboven) van de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug - Heuvelrug Ede-Wageningen ontbreekt. Smeltwater van de afsmeltende gletsjer aan het einde van de voorlaatste ijstijd en de uitslijpende werking van de Nederrijn en haar voorlopers hebben het in de loop der tijd geërodeerd. Op deze plaats treffen we tegenwoordig de Grebbeberg aan. Hier enkele impressies daarvan. Grebbeberg: GPS-coördinaten: N 51°57.069' O 005°36.848' |
Onze meest bekende stuwwallen
De meest bekende stuwwallen in Nederland zijn de Utrechtse Heuvelrug en de stuwwallen van de Veluwe. Op de plaats van de gletsjertong die de Utrechtse Heuvelrug en de westkant van de Veluwe vormde, vinden we nu de Gelderse Vallei. Op de plaats van de gletsjertong die tussen de oostkant van de Veluwe en de westkant van de Sallandse Heuvelrug (ook een stuwwal) voorkwam, ontstond later de IJsselvallei ofwel het IJsseldal.
 |
| Afbeelding 3. Andere goed zichtbare stuwwallen. Hier gezien vanuit de omgeving van het Duitse Kleve (linksboven) en vanaf de Nederlandse kant van de grens bij Beek (rechtsboven). De foto's onder zijn iets verderop, bij 's-Heerenberg genomen. |
Oorspronkelijk waren de stuwwallen veel hoger
De stuwwallen zijn tegenwoordig niet meer zo hoog als direct na het einde van het Saalien. Daarvoor zijn enkele oorzaken te noemen. In het noorden van Nederland komt dit doordat het ijs na het ontstaan van die stuwwallen er verder overheen gleed. Daarbij werden ze weer afgesleten. Bij de stuwwallen in het midden van Nederland gebeurde dit niet want het ijs kwam er immers niet verder. Hier werd de verlaging door erosie veroorzaakt. Daardoor werden de stuwwallen lager en kwam sediment in de glaciale bekkens terecht. De hoogste plekken op de Utrechtse Heuvelrug zijn tegenwoordig de Amerongse Berg (69 meter) en de Grebbeberg (52 meter). Het hoogste punt van de Veluwe ligt aan de zuidkant ervan bij Signaal Imbosch op bijna 110 meter.
 |
| Afbeelding 4. Foto links: de Luttenberg is een geïsoleerd deel van de Sallandse Heuvelrug. Foto midden: De Emminkhuizerberg is een geïsoleerd gelegen stuwwalheuvel ten noorden van Veenendaal. Foto rechts: door het ijs opgestuwde (scheefgestelde) lagen in de zandgroeve bij Maarn zoals die inmiddels alweer meer dan twintig jaar geleden (1998) te zien waren. De bruine lagen zijn lemig/kleiig, de zwarte koolstofrijk. Wellicht vormden ze lang voor de komst van het ijs een zompig gebied met plantengroei. Veel zandgroeves in het midden van Nederland waar we door het ijs gestuwde lagen konden zien, zijn inmiddels buiten gebruik en vaak alweer begroeid of heringericht. We moeten het daarom vaak hebben van grootschaligere graafwerkzaamheden om deze fenomenen nog te kunnen zien. |
Tussen Nijmegen en het Duitse Kleef (Kleve in het Duits) komen we een stuwwalcomplex tegen, dat in het verre verleden een geheel vormde met de stuwwal in het Montferland. Die verbinding is door erosie van de Rijn verdwenen. Hierdoor ontstond de Gelderse Poort. Ook Twente en de Achterhoek kennen stuwwallen. We noemden al de Sallandse Heuvelrug in Twente, die tot 78 meter hoog is. Tot de stuwwallen in deze gebieden horen de Tankenberg, de Needse Berg en de Lochemse Berg. Het opgestuwde materiaal bestaat daarbij niet altijd uit rivierafzettingen. Het kan ook gaan om oudere afzettingen uit het Tertiair of door de gletsjers aangevoerd materiaal dat we als keileem kennen. Opgestuwde keileem komen we bovendien verder naar het noorden in Nederland tegen. Deze wordt eveneens tot de stuwwallen gerekend maar is minder als zodanig te herkennen. We vinden hem bijvoorbeeld in het Gaasterland in Friesland. Ook de Havelterberg in Drenthe behoort tot deze stuwwallen.
 |
| Afbeelding 5. Mooie voorbeelden uit Denemarken. Door gletsjerijs vervormde afzettingen bij Hanklit (links) en in een groeve bij Skarrehage (rechts) op het eiland Mors in het noorden van Jutland. Ze laten goed zien welke enorme krachten het ijs tijdens de glacialen kon ontwikkelen. |
Tekst en overzichtskaartjes: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz