Afbeelding 1. Puimsteen is zo licht dat hij op water blijft drijven (links). Dat komt door de vele kleine holtes (luchtblaasjes) in het gesteente (midden en rechts).

Puimsteen ontstaat als magma uit de vulkaan in de lucht wordt geslingerd en daar snel afkoelt. De druk van het gas erin neemt dan snel af waardoor het kleine bubbeltjes vormt die in het gesteente gevangen blijven (afbeelding 1). 

Afbeelding 2. We wegen een brokje puimsteen (links) en een rolsteentje van vuursteen (rechts) van dezelfde grootte op een brievenweger. Waar het gewicht van de puimsteen bij ongeveer 15 gram blijft steken (linksonder), weegt de vuursteen 130 gram (rechtsonder). Meer dan acht keer zoveel dus.

Puimsteen kan verschillende kleuren hebben en is vaak wit tot grijs of wit tot bruin. Maar ook gelige en rode tot roodbruine puimsteen komt voor. 

Bij bepaalde erupties kan de door de vulkaan uitgestoten puimsteen over de omgeving uitwaaieren en daar een laag van vele meters dik vormen. Zulke dikke lagen vinden we bijvoorbeeld in de Osteifel in Duitsland. Ze zijn afkomstig van de Laacher See-vulkaan die ongeveer 13.000 jaar geleden uitbarstte. Vroeger werd deze puimsteen voor allerlei doeleinden afgegraven. De plaatsen waar hij vroeger werd gewonnen zijn in de Osteifel nog goed te zien. Later heeft men op deze plekken (weer) akkers aangelegd en deze liggen nu dus een stuk dieper in het landschap (afbeelding 3). 

Afbeelding 3. Puimsteenafzettingen in de Osteifel. De akkers zijn er een stuk lager komen te liggen, zoals op de linker foto te zien is.

Na de Tweede Wereldoorlog maakte men er in Duitsland zogenaamde Hohlblocksteine van. Dat zijn lichte, holle bouwstenen die warmte goed isoleren. Puimsteen is ook geschikt om er schuurmiddelen van te maken. Men kan stukken puimsteen zelfs gebruiken als schuursponsje (afbeelding 4). Hij wordt ook nog steeds verkocht voor bijvoorbeeld het verwijderen van eelt op handen en voeten. 

Afbeelding 4. Schuursponsjes van puimsteen zoals ze tegenwoordig nog te koop zijn.

Puimsteen kan bij vulkaanuitbarstingen in zee terechtkomen waar hij dan op het water kan blijven drijven. Bij de gigantische vulkaanuitbarsting van de Krakatau in 1883 in Indonesië moet de Straat van Sunda – een zeestraat tussen de eilanden Java en Sumatra – zelfs volledig bedekt zijn geweest met puimsteen. Schepen die de Straat van Sunda normaal gebruikten, konden dit maandenlang niet doen doordat het water door de dikke puimsteenvelden ondoordringbaar was. Zo’n groot veld werd zelfs een jaar later op de zee bij Zuid-Afrika waargenomen, op vele duizenden kilometers afstand van de Straat van Sunda.