Afbeelding 1. In de  Kunrader steengroeve aan de Bergseweg in Voerendaal wordt tegenwoordig nog Kunrader Steen gewonnen. Men gebruikt de steen niet alleen als bouwsteen maar bijvoorbeeld ook als verhardingsmateriaal voor wegen en paden.

Lithostratigrafische indeling

Om enig overzicht in de afzettingen uit het Boven-Krijt te krijgen, kijken we eerst even naar de lithostratigrafie ervan. Lithostratigrafie is een discipline die de volgorde en eigenschappen van gesteentelagen in een bepaald gebied bestudeert. Lithostratigrafisch behoren de afzettingen van het Boven-Krijt in Zuid-Limburg en omgeving tot een viertal formaties. We kennen er de formaties van Aken, Vaals, Gulpen en Maastricht. De oudste kalkafzettingen daarvan vormen de Formatie van Gulpen. Daarna worden de kalken van de Formatie van Maastricht afgezet. 

Afbeelding 2. De oude groevewand in Groeve Kasteel Oost aan de Oosterweg tussen Valkenburg en Oud-Valkenburg. De afwisseling van harde (zoals bij de pijlen in de linker foto) en zachtere kalksteenlagen is hier al enigszins zichtbaar. De vuursteen is bij deze faciesovergang nog niet geheel verdwenen (foto's rechts). GPS-coördinaten: N 50°51.687' O 005°50.701'

Maastrichter facies en Kunrader facies 

Bij de kalken uit de Formatie van Maastricht hebben we met twee facies te maken (afbeelding 7). Verschillende facies van een gesteente zijn in dezelfde tijd ontstaan. Maar door een andere ontstaanslocatie kunnen verschillende ontstaansomstandigheden gelden met als gevolg dat gesteenten een ander karakter kunnen hebben. De twee, ongeveer 70 miljoen jaar oude facies waar we bij de Formatie van Maastricht in Zuid-Limburg mee te maken hebben, zijn min of meer in het westen de Maastrichter facies en min of meer in het oosten de Kunrader facies. De Maastrichter kalksteen (Maastrichter facies) gaat er van west naar oost geleidelijk over in de Kunrader Kalksteen (Kunrader facies). De Maastrichter facies kent vooral zachte, gele kalksteen met in het onderste deel ook vuursteenbanken. Ook komt er een aantal zeer harde kalksteenlagen in voor, de zogenaamde ‘hardgrounds’ die we ook wel als tauwlagen kennen. Bij de Kunrader facies hebben we een afwisseling van harde en zachtere witgrijze kalkstenen. De hardheid van de harde kalkstenen variëren nogal. Bij de zeer harde kalkstenen hebben we te maken met gerekristalliseerde kalksteen. Deze zeer harde kalkstenen zijn genetisch te vergelijken met de tauwlagen in de Maastrichter kalksteen. 

Afbeelding 3. De oude groevewand van Groeve bij de Drie Beeldjes ter hoogte van kasteel Schaloen tussen Valkenburg en Oud-Valkenburg. GPS-coördinaten: N 50°51.526' O 005°51.109'

De Schaelsberg kalksteen – een overgangsgesteente 

Plaatsen waar we deze faciesovergang kunnen zien, zijn in de Groeve Kasteel Oost (afbeelding 2) en in Groeve bij de Drie Beeldjes (afbeelding 3), tussen Valkenburg en Oud Valkenburg. De vuursteen die we uit de Maastrichter facies kennen, is in deze groeves zo goed als verdwenen en de afwisseling van harde en minder harde kalkstenen is al enigszins te zien. De kalksteen van deze faciesovergang kennen we als Schaelsberg kalksteen. 

Afbeelding 4. De oude Groeve Putberg (links) ligt in het bos ten oosten van de Daelsweg en ten oosten van Ubachsberg. GPS-coördinaten: N 50°51.383' O 005°57.998' Vlakbij de groeve ligt bij de bosrand de Kalkoven Bosrand (rechts) die twee ovenschachten heeft.

Waar vinden we de Kunrader kalksteen aan de oppervlakte? 

In het grootste deel van het gebied waar de Kunrader kalksteen in de bodem voorkomt, ligt deze onder afzettingen uit het Tertiair en Kwartair. Daar kunnen we hem dus niet bekijken. Het gebied waar hij aan de oppervlakte voorkomt, ligt vooral aan de noordelijke steilrand van het Plateau van Ubachsberg. Het plateau wordt hier begrensd door de Kunrader Breuk. Ten noorden van de Kunrader Breuk ligt de kalksteen ongeveer zestig meter dieper dan aan de zuidzijde ervan. In de steilrand van het Plateau van Ubachsberg en in hier aanwezige droogdalen treffen we een aantal oude groeven en ontsluitingen aan. De enige groeve waar de Kunrader kalksteen nu nog gewonnen wordt, is de Kunrader Steengroeve aan de Bergseweg in Voerendaal (afbeelding 1). Andere groeves waar hij in het recente verleden gewonnen werd, zijn onder andere Groeve Midweg (afbeelding 5) aan de Midweg ten zuidwesten van Voerendaal en Groeve Putberg (afbeelding 4) op de Putberg bij Ubachsberg. 

Afbeelding 5. Groeve Midweg (linksboven) aan de Midweg ten zuidwesten van Voerendaal. GPS-coördinaten: N 50°52.300' O 005°55.104'. Hier kunnen we goed de afwisseling van harde en zachtere kalksteenlagen zien (rechts). Bij de groeve vinden we ook de Kalkoven Midweg die een enkele ovenschacht heeft (linksonder).

Fossielen 

Voor de fossielenverzamelaar is de Kunrader kalksteen niet zo interessant. Microfossielen komen we er wel in ruime mate in tegen. Macrofossielen – dat zijn met het oog zichtbare fossielen – treffen we er nauwelijks in aan.

Kalkovens

In de buurt van de groeven waar Kunrader kalksteen gewonnen werd, vinden we dikwijls kalkovens (afbeelding 4, 5 en 6) waarin kalk gebrand werd. Voor het branden van de kalk waren alleen de hardere lagen van de Kunrader kalksteen geschikt. Dat is ook de reden waarom we deze ovens vrijwel alleen in het gebied van de Kunrader kalksteen aantreffen. In het gebied van de Maastrichter kalksteen vinden we ze nauwelijks. De Maastrichter kalksteen is namelijk een zachte kalksteen; alleen enkele harde lagen erin, de zogenaamde tauwlagen kan men gebruiken voor het branden van kalksteen. In de kalkovens werd bij een temperatuur van rond de 1000˚ Celsius de kalksteen omgezet in gebrande kalksteen. Daarbij ontweek kooldioxide. De gebrande kalk is in feite ongebluste kalk (CaO). Door er water bij te doen, kreeg men gebluste kalk ofwel calciumhydroxide: Ca(OH)₂. Deze gebluste kalk gebruikte men onder andere als landbouwkalk en pleisterkalk. Ook werd hij als witsel toegepast. 

Afbeelding 6. Kalkoven Midweg bij Groeve Midweg. De stippellijnen laten zien waar zich in het binnenste van de oven de ovenschacht bevindt. In deze schacht deed men de kalk die gebrand moest worden. Kalk uit dergelijke ovens gebruikte men onder andere als landbouwkalk en pleisterkalk. Ook werd hij als witsel toegepast.	Afbeelding 7. De Sint Theresiakerk van Ransdaal (rechtsboven) is gebouwd van Kunrader kalksteen. Voor de bouw van de hoeve tegenover de kerk (rechtsonder) is ook kalksteen gebruikt. Links Maastrichter steen en rechts Kunrader kalksteen. We zien hier dus kalksteen uit zowel de Maastrichter facies als de Kunrader facies die beide tot de Formatie van Maastricht behoren.

Voor het schrijven van dit item over Kunrader kalksteen is vooral van de volgende werken gebruik gemaakt. 

• Krijt van Zuid-Limburg uit 2000 van W.M. Felder en P.W. Bosch is een uitgave van het Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, verschenen in de serie Geologie van Nederland, deel 5.

• Kunrader kalksteen staat als een tekst van Jan Nillesen over Kalkbranderijen in Zuid-Limburg op de website Eifelnatur.de – versie 12 november 2021. 

• Ontsluitingen van de Kunrader Kalksteen van W.M. Felder verscheen in het blad Grondboor en Hamer (1978 – nummer 4) van de Nederlandse Geologische Vereniging. 

• Meerdere pagina’s op Wikipedia hebben iets te vertellen over dit onderwerp. Dat zijn onder andere Kunrader Kalk – Groeve bij de Drie Beeldjes – Kalk.