Sporen van de ijstijd

Zwerfstenen uit het noorden
In onder andere het noorden en midden van Nederland en het aangrenzende Duitsland vinden we vele, vaak grote, zwerfstenen die hier aan het eind van de voorlaatste ijstijd (het Saale-glaciaal, ook wel Saale-ijstijd genoemd) zijn achtergelaten door de smeltende gletsjers. De meeste van de grote zwerfstenen komen uit Scandinavië. Als we vanaf het midden van Nederland verder naar het zuiden van het land gaan, komen we ook grote zwerfstenen tegen. Daar zijn echter tijdens de glacialen (‘ijstijden’) nooit gletsjers geweest. Deze zuidelijke zwerfstenen zijn afkomstig van vooral de Maas. 

Zwerfstenen uit het zuiden
Als we de geschiedenis van de Maas van de laatste honderdduizenden jaren bekijken, zien we dat de rivier behoorlijk gezworven heeft. Ze stroomde toen vaak in heel andere delen van het landschap dan waar we ze nu vinden. Daardoor komen we Maasgesteenten met vaak grote zwerfstenen tegen op plekken waar de rivier nu helemaal niet meer te bekennen is. 

Rivieren transporteren stenen met behulp van ijs
Maar hoe heeft de rivier die soms duizenden kilo’s zware stenen kunnen transporteren? Dat heeft weer te maken met de koude die tijdens de glacialen ofwel ijstijden heerste. Rivieren konden daardoor helemaal dichtvriezen waarbij stenen op de bodem ervan in ijs werden gekapseld. Als het later dan ging dooien, gingen de ingekapselde stenen in het water zweven of zelfs drijven doordat de combinatie steen-ijs lichter was dan water. Als uiteindelijk verder stroomafwaarts zoveel ijs rond de steen was gesmolten dat het soortelijk gewicht van de steen-ijs-combinatie groter werd dan het soortelijk gewicht van het rivierwater, dan zonk de steen naar de bodem (afbeelding 1). Op deze manier konden zware stenen uit de Ardennen in België en Noord-Frankrijk naar Nederland en noordelijker delen van België worden vervoerd. 

Afbeelding 1. Een experiment met het transport van grote stenen door een rivier. We leggen een steen in een bakje met water en zetten dit in de diepvriezer. We krijgen dan een ijsklomp met een steen erin. Die leggen we in een bak met water. Het geheel heeft een soortelijk gewicht dat lager is dan dat van water. Hierdoor drijft het. Als een deel van het ijs wegsmelt, wordt het soortelijk gewicht groter dan dat van water. Het geheel zinkt naar de bodem. Als al het ijs is weggesmolten, blijft de steen op de bodem achter. Zo konden grote stenen door de Maas over een aanzienlijke afstand worden getransporteerd.

Dichtvriezende rivieren in het recente verleden
Geheel dichtvriezende rivieren die het transport van grote stenen mogelijk maakten, is niet zo ongelofelijk als het misschien wel klinkt. Ook na de ijstijden zijn rivieren regelmatig tijdens perioden met strenge vorst blijven dichtvriezen. In het recente verleden gebeurde dat nog. Zo vroren tijdens de vorige (20e) eeuw in de winter nog regelmatig waterwegen in Nederland dicht en zaten veel binnenvaartschepen soms lange tijd muurvast in het ijs. In de winter van 1962/1963 staken auto’s zelfs via het ijs de Lek over. In 1996 zagen we nog verscheidene mensen te voet de dichtgevroren Lek bij Beusichem oversteken. Dat zijn gegevens die in deze tijd van klimaatverandering wellicht wat onwerkelijk lijken maar ze geven wel een idee van dichtvriezende rivieren die transport van grote zwerfstenen mogelijk maakten. Een van die zwerfstenen is de grote zwerfsteen (afbeelding 2) die nu op een plein in Simpelveld ligt.  

Waar vinden we de zwerfsteen? 
Deze grote zwerfsteen is in 1990 opgesteld op het Oranjeplein in Simpelveld in het oosten van Zuid-Limburg (Nederland). 

Afbeelding 2. De Tertiaire zandsteen op het Oranjeplein in Simpelveld (links). Mensen steken de dichtgevroren Lek bij Beusichem over in de winter van 1995/1996 (rechts).

Iets meer over de zwerfsteen zelf 
Bij deze zwerfsteen  (afbeelding 2) gaat het om een meerdere duizenden kilo’s zware Tertiaire zandsteen. Hij is afkomstig uit de afzettingen van de Oostmaas en gevonden in de voormalige zand- en grindgroeve Rodeput ofwel groeve Sweijer. Deze voormalige groeve (nu een beschermd natuurgebied) ligt iets meer dan een kilometer verder naar het noordoosten. Een groot deel van de stenen uit de Maasafzettingen in deze groeve heeft een lange transportweg uit de Ardennen achter de rug. Deze grote Tertiaire zandsteen komt echter uit de meer directe omgeving. Om op zijn plek in de groeve te kunnen komen, heeft zijn reis ook ingevroren in het ijs plaatsgevonden.

Bij de beschrijving van de locatie is sprake van een momentopname. De kans bestaat dat de situatie en het aanzien op een later tijdstip niet meer hetzelfde zijn. Beschouw de vindplaatsgegevens dan ook als richtlijnen die in mindere of meerdere mate veranderd kunnen zijn. Bepaal zo nodig vooraf aan de hand van kaarten of de beschreven situatie overeenkomt met de werkelijkheid.

Tekst: Jan Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz