De Belemniet geslepen vuurstenen bijlen

Dit item behandelt vuurstenen bijlen in het algemeen. Bijlen konden bijvoorbeeld verschillen in vorm en grootte tijdens de diverse tijdseenheden van het stenen tijdperk. De standaard bijl bestaat niet.

Om van een brok vuursteen een geslepen bijl te maken, werden net zo lang stukken van het brok weggeslagen (en soms weggedrukt) tot de gewenste vorm (halffabrikaat) overbleef (afbeelding 6). Als hamer kon hiervoor steen, been, gewei of hout gebruikt worden. Veel tijd hoefde deze klus niet in beslag te nemen; binnen een kwartier kon het vuursteenbrok in een halffabrikaat bijl omgevormd worden. De halffabrikaat bijl kon vervolgens geslepen ofwel gepolijst worden. Dit slijpen gebeurde op een handslijpsteen (vaak van zandsteen, afbeelding 6 en 7) of op een van de zeer grote, enige duizenden kilogram zware slijpstenen die we op veel plaatsen ter wereld tegenkomen (afbeelding 1).

Afbeelding 1. Op allerlei plaatsen ter wereld komen we vele tonnen zware slijpstenen (polissoirs) tegen. Deze slijpsteen ligt bij Slenaken in Zuid-Limburg.

Tijdens het slijpen werd de halffabrikaat bijl over het oppervlak van de slijpsteen ofwel polissoir heen en weer bewogen. Hierbij kon enig water gebruikt worden. Hoeveel tijd het slijpen van een bijl in beslag nam, was onder andere afhankelijk van de grootte van de bijl. Ook de diepte van de uithollingen op de steen, die ontstonden door het wegslaan van afslagen, was bepalend voor de tijdsduur. Als die uithollingen op het oppervlak van de bijl diep waren dan moest meer steen weggeslepen worden en nam de klus dus meer tijd in beslag. Een goede vuursteenbewerker zal er dus wel voor gezorgd hebben dat de uithollingen maar zeer oppervlakkig waren. Tijdens een experiment lukte het om een bijl van zo'n 10 centimeter lengte in 12 uur te slijpen. Bij een later experiment met diepere uithollingen, waren 31 uur nodig. De foto's van afbeelding 6 geven een idee van dit laatste experiment.

Afbeelding 2. Halffabrikaat vuurstenen bijl (14,5 cm). De snijkant is hier aan de linkerkant. De top van de bijl is aan de rechterkant.

Waarschijnlijk werd het slijpwerk over meerdere dagen of weken uitgesmeerd. De prehistorische mens heeft deze activiteit misschien wel uitgevoerd rond het vuur in de avonduren, terwijl hij zat te luisteren naar verhalen die oudere stamgenoten ‘over vroeger’ vertelden. Een bioloog die meerdere jaren bij de Papoea’s in Papoea-Nieuw-Guinea heeft doorgebracht, wist te vertellen dat die mensen hun stenen bijlen bij zich droegen om eraan te slijpen als er tussendoor tijd voor was.


Afbeelding 3. Geslepen vuurstenen bijl. Lengte 9 cm.	Afbeelding 4. Geslepen vuurstenen bijl. De speld is 3 centimeter.	Afbeelding 5. Gedeeltelijk geslepen vuurstenen bijl. De speld is 3 cm.

Afbeelding 6. Het slijpen van een vuurstenen bijl 'anno nu'. Van een grote vuurstenen scherf werden net zo lang stukken weggeslagen (en soms weggedrukt) tot de gewenste vorm (halffabrikaat; links) overbleef Deze halfabrikaat bijl werd op een zandsteen geslepen (midden). Gedurende het slijpen werd wat water toegevoegd. Daardoor werkt het vrijgekomen slijppoeder als een polijstpasta. Het slijpproces leverde uiteindelijk een geslepen vuurstenen bijl (rechts) op.

Als de bijl klaar was, moest deze nog in een steel gezet worden. Dit kon op meerdere manieren gebeuren. Een van de manieren is het inzetten van de geslepen bijl in een houten steel met een verdikt uiteinde (afbeelding 8). In dit verdikte uiteinde werd een gat gemaakt waar de bijl in paste. Doordat de bijl naar de top toe smaller werd, klemde deze zich vanzelf in het gat vast.


Afbeelding 7. De zandsteen waarop de bijl van afbeelding 6 werd geslepen. Door het slijpen is een bootvormige gleuf in de steen ontstaan.	Afbeelding 8. Reconstructie van een ingesteelde vuurstenen bijl.

In de loop der tijd zijn nogal wat experimenten uitgevoerd om achter de doelmatigheid van geslepen bijlen te komen. Daarbij ontdekte men dat een dennenboom van 25 centimeter dikte in 20 minuten tijd omgehakt kon worden. Voor het kappen van een 30 centimeter dikke els had men ongeveer een uur nodig. Een nadeel van deze (vuur)stenen bijlen was ongetwijfeld het breukgevaar. Eén verkeerde slag kon de bijl zwaar beschadigen of zelfs doormidden laten breken. De overblijfselen van zulke stukgeslagen bijlen worden tegenwoordig nog regelmatig teruggevonden.

Tekst en foto's: Jan Weertz

Toepassing van vuursteen