Apotropische tekens in het gebied van het Limburgs Krijt

Afbeelding 1. Cirkelsymbolen op de Sint-Evermaruskapel in Rutten (B), de kerkhofmuur in Sibbe (NL) en op de Sint-Remigiuskerk van Klimmen (NL).

Kalksteen uit het Limburgs Krijt als bouwsteen 
In Zuid-Limburg en aangrenzende delen van België komt aan of nabij de oppervlakte een gesteentepakket voor dat we wel als het Limburgs Krijt kennen (afbeelding 2). Naast zand en klei bevat het vooral kalkgesteenten. Van deze kalkgesteenten is het voornamelijk de zachte kalksteen uit de zogenaamde Formatie van Maastricht die in het verleden in ondergrondse kalksteengroeven als bouwsteen gewonnen werd (afbeelding 3). Overal in het gebied en zijn directe omgeving treffen we kerken, kastelen en andere bouwwerken aan die van deze kalksteen gebouwd zijn. 

Afbeelding 2. Het gebied van het Limburgs Krijt (groen)

Graveringen ofwel graffiti in de kalksteen 
Door het zachte karakter van deze kalksteen nodigt hij als het ware uit om er allerlei krabbels, figuren, opmerkingen en namen in te krassen. Vooral op toeristische plaatsen waar veel publiek komt of passeert, is soms geen stukje van de muren onbenut gelaten. Op minder toeristische plaatsen of op plaatsen waar men door de aard van het gebouw niet zo snel de neiging voelt om van alles en nog wat in de muren te krassen, is dit soort graffiti vaak niet of nauwelijks aanwezig. Denk daarbij maar aan de muren van vooral kerken en kapellen. Toch komen we hier ook het een en ander tegen. 

Afbeelding 3. De globale ligging van de ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten') in Zuid-Limburg en het aangrenzende Belgische gebied.

Gegraveerde cirkelsymbolen tegen het kwaad komen niet alleen op kerkmuren voor 
Vaak zijn de graveringen op vooral kerkmuren van oudere datum. Het bijzondere is dat bepaalde van deze graveringen op een heleboel verschillende locaties voorkomen. Dat is bijvoorbeeld het geval met in de muren gegraveerde cirkels – al dan niet met een vaak bloemachtig motief er in. De afmetingen (doorsnedes) van deze cirkels die we op de kerkmuren in het gebied van het Limburgs Krijt aantroffen, varieren van 5 tot 30 centimeter met een uitschieter van 33 centimeter. Hoewel ze veelvuldig in de zachte kalksteen van het Limburgs Krijt voorkomen, vinden we ze ook elders in Europa en dan niet alleen op kerken en kapellen, maar ook op oude grafstenen en in het houtwerk van oude gebouwen. In het ene gebied blijken ze meer voor te komen dan in het andere gebied. 

Afbeelding 4. Cirkelsymbolen bij de Sint-Gertrudiskerk van Sint-Geertruid (NL)

Vaak blijkt de hardheid van het graveeroppervlak (meestal gesteente, maar het kan ook gaan om pleisterwerk) in een gebied bepalend bij het al dan niet veelvuldig aanwezig zijn ervan. De betreffende cirkels worden door onderzoekers aangeduid als apotropische tekens; markeringen ter bescherming tegen het kwaad en tegen boze geesten. Men spreekt bij deze markeringen dan wel van heksenmarkeringen. In Groot-Brittannië, waar veel aandacht voor dit fenomeen is, heeft men het over witch marks en (bij de cirkels met het bloemmotief) van daisy wheels of hexafoils.

Afbeelding 5. Daisy Wheels (links Sint-Barbarakerk in Scheulder, midden Sint-Brigidakerk in Noorbeek - beide NL) en andere cirkelsymbolen (rechts Sint-Stephanuskerk in Wijnandsrade, NL)

Geen schriftelijke bronnen 
Dat we bij onze omschrijving van de cirkels met enige omzichtigheid te werk gaan, heeft ermee te maken dat de makers ervan er nauwelijks of niets schriftelijk over hebben vastgelegd. En hoewel in ons digitale tijdperk velen zich geroepen voelen om over hun meest alledaagse bezigheden op internet te berichten was het schriftelijk vastleggen van gewone, alledaagse bezigheden vroeger voor de meesten nauwelijks tot niet aan de orde. Vooral het kleine aantal mensen onder het gewone volk dat kon lezen en schrijven, zal zich niet hebben beziggehouden met het vastleggen van zijn bezigheden op het gebied van het volksgeloof. En als sommigen dat wel al deden, dan zullen hun pennenvruchten niet in de boekwerken zijn verschenen die men de moeite van het bewaren waard vond en die daardoor kans maakten om het tot in onze tijd te overleven. Het is dus niet zo verwonderlijk dat directe en persoonlijke berichten die ons meer duidelijkheid kunnen verschaffen, ontbreken. 

Afbeelding 6. Diverse cirkelsymbolen bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B)

Geloof, bijgeloof en de aanwezigheid van het kwaad in vroeger tijden 
Dat we dergelijke uit het bijgeloof voortkomende cirkelvormige graveringen ter bescherming tegen kwaad en boze geesten op kerken aantreffen, lijkt op het eerste gezicht misschien vreemd. De kerk had echter voor allerlei zaken een magisch ritueel dat vaak nog werd aangevuld met bijgeloof door het volk. En de scheidslijn tussen geloof en bijgeloof was vaak heel vaag. Bovendien werden gevallen van bijgeloof vaak niet erkend maar dikwijls wel getolereerd. Daar komt nog bij dat de mensen demonen en het kwaad overal aanwezig achtten; de samenleving was ervan doordrongen. Ze waren net zo reëel als eten en drinken. En tegen die gevaren ervan moest je je dus wapenen met allerlei afweermogelijkheden, ook in de kerk. 

Afbeelding 7. Diverse cirkelsymbolen bij de Sint-Brigidakerk in Noorbeek (1e foto, NL), de H.H. Nicolaas en Barbarakerk in Valkenburg aan de Geul (2e foto, NL) en de Sint-Aldegondiskerk in As (3e en 4e foto, B)

Demonen in de val 
Maar waar zat nu precies die beschermende kracht van de al dan niet van een bloemachtig motief voorziene cirkelsymbolen? Een van de ideeën daarachter is dat demonen en het kwade aangetrokken worden door lijnen. Als ze zo’n lijn tegenkomen, dan gaan ze die volgen. Alleen komen ze niet meer weg uit die lijn want ze heeft bij die cirkelsymbolen geen einde: de demon zit gevangen en kan niemand meer kwaad doen. Een beetje dus zoals onze moderne ‘life traps’ waar je bijvoorbeeld muizen in vangt: je kunt er wel in maar niet meer uit (afbeelding 8). 

Afbeelding 8. Bij de Sint-Aldegondiskerk in de Belgische plaats As  vinden we vlakbij een van de cirkelsymbolen ook een pentagram (links). In de middeleeuwen gold het pentagram - net als de cirkelsymbolen - als bescherming tegen het kwaad. In het gebied van het Limburgs Krijt komen we het maar zelden tegen. Pentagrammen zijn soms ook opgenomen in de cirkels zelf. Het cirkelsymbool in het midden bevindt zich op de muur van de kapel OLV Troosteres der Bedrukten in Opitter in België. In de binnenste cirkel zijn nog vaag de contouren te zien die we kennen van daisywheels. Rechts: demonen zouden worden aangetrokken door lijnen. Die zouden ze gaan volgen als ze ze tegenkomen. Maar de lijn in een cirkel heeft geen einde, dus de demon komt er nooit meer uit weg. Hij zit gevangen. Wat dat betreft, werkt de cirkel hetzelfde als de muizenval (life trap) uit onze tijd: je komt er niet meer uit weg.

Hoe werden de cirkelsymbolen gemaakt? 
Bij onderzoek in Groot-Brittannië is echter gebleken dat veel cirkelsymbolen voorkomen naast allerlei andere beschermingssymbolen. Soms zijn ze er zelfs opgenomen in symbolen van de Heilige Drie-eenheid. Bovendien komen de rituele beschermingstekens waaronder cirkelsymbolen er vaak in grote aantallen voor op bijzondere plekken in de kerken. En elders worden veel cirkels in soms behoorlijke aantallen aangetroffen op de buitenmuren van kerken. Vaak wordt dan gesteld dat ze met passers gemaakt zijn. Nu kan het zo zijn dat een deel van de cirkels inderdaad met passers gemaakt is, maar of dat voor allemaal opgaat, is nog maar de vraag. Als dat het geval zou zijn, dan zouden er wel erg veel passers in omloop geweest moeten zijn en waarschijnlijk in alle lagen van de bevolking. En dat terwijl je ze vrijwel alleen zou verwachten bij de bouwers.

Afbeelding 9. Cirkelsymbolen kunnen in de loop der tijd door allerlei oorzaken vervagen. Ze zijn dan niet of nauwelijks meer zichtbaar. Er zullen dus veel meer cirkelsymbolen geweest zijn dan we nu nog kunnen waarnemen. Hier zien we sterk vervaagde cirkelsymbolen in de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B; 1e foto, met waaiervormige lijnen), in de Sint-Bartholomeuskerk in Eckelrade (NL; 2e foto), in de Sint-Gertrudiskerk in Sint Geertruid (NL; 3e foto) en in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Zutendaal (B; 4e foto).

De grote aantallen cirkelsymbolen die ook in het Limburgse Krijtgebied op allerlei plekken op de buitenmuren van kerken te zien zijn, maken het aannemelijk dat namelijk ook die gewone bevolking verantwoordelijk was voor de creatie van de cirkelsymbolen. Bodemvondsten, gedaan tijdens opgravingen wijzen niet op het in omloop zijn van zulke grote hoeveelheden passers; het doorsnee volk zal ze niet gehad hebben. Er moeten dus ook andere instrumenten gebruikt zijn om de cirkels te maken. Om wat meer duidelijkheid daarover te krijgen, gaan we weer naar Groot-Brittannië. Daar werden bij allerlei opgravingen in Engeland tienduizenden vondsten gedaan, maar daartoe behoorden nauwelijks passers. Wat wel erg veel voorkwam, waren ijzeren messen en scharen. En dat is niet zo verwonderlijk want de meeste mensen moeten die wel gehad hebben. Vooral die scharen kunnen een handig instrument geweest zijn om de cirkelsymbolen te graveren. Die scharen zagen er namelijk anders uit dan de meeste van onze tegenwoordige exemplaren: het waren meestal boogscharen in allerlei groottes die uit één stuk ijzer gemaakt waren (afbeelding 14). Perfect voor het maken van cirkels zou je dus zeggen. Tegenwoordig komen we dit soort scharen nog wel tegen bij het traditionele schaapscheren.

Afbeelding 10. Cirkelsymbolen gaan vaak vergezeld van (of bevatten) andere apotropische symbolen. De hand bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B; 1e foto) gaat dwars door een cirkel heen. De betekenis van de hand (waarvan meerdere exemplaren bij deze kerk voorkomen) is niet duidelijk. Graveringen van handen komen in Britse kerken heel veel voor. Daar brengt men ze wel in verband met ex-voto's. Bij de 2e foto zien we boven een cirkelsymbool op de Sint-Stephanuskerk in Wijnandsrade (NL) twee in elkaar overgaande letters V. Dit VV-symbool staat voor Virgo Virginium (Maagd der Maagden) waarmee wordt verwezen naar de Maagd Maria. Dit apotropische symbool komen we naast de cirkelsymbolen op behoorlijk wat plaatsen tegen, soms omgekeerd, in de vorm van een M (Maria). Zie ook afbeelding 12. Ook het kruis dat we hier in een cirkelsymbool op de Sint-Jan de Doperkerk in Mechelen (NL; 3e foto) zien, komt op meerdere plaatsen als beschermingssymbool voor. Zie ook afbeelding 11.

Cirkelsymbolen en de tand des tijds 
Zoals al gezegd komen we in het gebied van het Limburgs Krijt en zijn omgeving cirkelsymbolen op heel wat plaatsen tegen. Hoogstwaarschijnlijk zijn ze op nog meer plekken aanwezig maar zijn deze aan onze aandacht ontsnapt doordat ze in de loop der tijd vervaagd zijn en zodoende niet tot nauwelijks meer zichtbaar (afbeelding 9). Daar komt nog bij dat ze bij bepaalde kerken helaas zijn ‘weggerestaureerd’. De muren zien er daar mooi gladgeschuurd uit maar de eventueel aanwezige cirkelsymbolen zijn er wel door verdwenen. En wat onder eventueel pleisterwerk zit, weten we natuurlijk ook niet. 

Afbeelding 11. Links: drie cirkelsymbolen bij de Sint-Aldegondiskerk in As (B). Bij het onderste symbool gaat het om meerdere cirkels door elkaar. Tweede rij boven: kruis bij de Sint-Gertrudiskerk in Sint-Geertruid (NL). Tweede rij onder: kruis bij de Sint-Martinuskerk in Breust (NL). kruis bij de Sint-Evermaruskapel in Rutten (B). Derde rij:vierde rij boven en beneden: kruisen bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B).

Zonnewijzers en ‘gebedswijzers’ 
Naast de cirkelsymbolen ter afwering van het kwaad komen we hier en daar ook nog een afwijkend soort cirkels op de muren tegen (en dan vooral aan de zuidzijde) van kerken. Vanuit een gat in het midden ervan loopt een aantal rechte lijnen naar de cirkelrand toe (afbeelding 13). In het gat moet ooit een houten of ijzeren staafje hebben gestoken. Van zulke staafjes is men in Groot-Brittannië hier en daar zelfs nog verroeste resten in de gaten tegengekomen. De betreffende objecten lijken op zonnewijzers maar ze zijn dat niet. De lijnen in de cirkels geven namelijk niet de uren van de klok aan maar schijnen op specifieke tijden te wijzen. Er is wel van beweerd dat ze de tijden van de heilige missen aangeven. De mensen zouden dan kunnen zien wanneer het tijd was voor het gebed. Bij deze verklaring kunnen echter vraagtekens gezet worden. Op de zuidzijde zouden zulke ‘gebedswijzers’ kunnen werken, want daar schijnt de zon die voor de noodzakelijke schaduw van het staafje moet zorgen. De zon komt immers in het oosten op om dan via het zuiden naar het westen te gaan, waar ze weer onder gaat. Maar er komen ook zulke cirkels aan bijvoorbeeld de noordzijde voor. En daar is natuurlijk geen zon te bespeuren. En waar geen zon is, wordt geen schaduw van het staafje geproduceerd. Je krijgt dus geen tijdaanduiding. Als de cirkels echte gebedswijzers waren, dan zou je ze toch alleen daar verwachten waar ze door de zon beschenen konden worden. 

Afbeelding 12. Twee in elkaar overgaande letters V vormen het VV-symbool dat staat voor Virgo Virginium (Maagd der Maagden) waarmee wordt verwezen naar de Maagd Maria. Dit apotropische symbool komen we naast de cirkelsymbolen op behoorlijk wat plaatsen tegen, soms omgekeerd, in de vorm van een M (Maria). Eerste rij: Sint-Martinuskerk Breust (NL). Tweede rij boven: Sint-Bartholomeuskerk Eckelrade (NL). Sint-Stephanuskerk Wijnandsrade (NL). Tweede rij onder:Derde rij boven en vierde rij: Sint-Gertrudiskerk Gruitrode (B). Derde rij onder: kapel op algemene begraafplaats Sibbe (NL).

Dan is er ook nog een ander praktisch probleem: hoe kun je de tijd op de gebedswijzers aflezen als je op een flinke loopafstand van de kerk woonde of aan het werk was? Steeds naar de kerk lopen om te kijken of het al zo ver was? Dat is natuurlijk niet erg praktisch. En bovendien had men toch de luidende kerkklokken om op de heilige mis geattendeerd te worden. Dan heeft zo’n gebedswijzer helemaal geen zin. Waar het afwijkende soort cirkels op de kerkmuren dan wel voor diende, blijft een vraag. Wellicht hebben we hier een soort equivalent van de Steen van Rosetta nodig om een correct antwoord te krijgen. 

Afbeelding 13.  Naast de cirkelsymbolen ter afwering van het kwaad komen we hier en daar ook nog een afwijkend soort cirkels tegen, zoals hier (rechts) bij de Sint-Laurentiuskerk in Bemelen (NL). Dit soort cirkels hield men wel voor een soort zonnewijzers waarmee de tijden van het gebed aangegeven werden. Deze verklaring is echter niet houdbaar. Zie voor verdere uitleg bij het kopje Zonnewijzers en ‘gebedswijzers’.  De zonnewijzer op de foto links (Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode - B) laat zien hoe de schaduw de tijd aangeeft.

Afbeelding 14. Een boogschaar uit de 2e - 4e eeuw die gebruikt werd om schapen te scheren. Zulke scharen kunnen een handig instrument geweest zijn om de cirkelsymbolen te graveren. Dit exemplaar is te zien in de tentoonstelling van het Rheinisches Landesmuseum in Trier in Duitsland (situatie eind april 2025). In de tentoonstelling van dit museum bevindt zich overigens ook een zandstenen sarcofaag uit de 7e/8e eeuw die geheel bedekt is met grote cirkelsymbolen.

Afbeelding 15. Een compilatie van foto's die Francois Creemers in ondergrondse kalksteengroeve De Schoorberg maakte. Het daisywheel is hier weer goed vertegenwoordigd. Let ook op het kruissymbool (rechts). Kruissymbolen in allerlei variaties kennen we eveneens als beschermingssymbool op kerkmuren.

Afbeelding 16. Een compilatie van foto's die John Caris in ondergrondse kalksteengroeve de Zonneberg maakte. Vooral de linker cirkel is een echt kunstzinnig, creatief product. John Caris stelt dat de creativiteit van de maker de drijfveer tot het maken van dergelijke cirkels lijkt te zijn. Dit mogen we natuurlijk niet uitsluiten. Mocht dit inderdaad zo zijn, dan kunnen niet alle cirkels als apotropische symbolen beschouwd worden.

TOCHT DOOR HET GANGENSTELSEL VAN DE ZONNEBERG BIJ MAASTRICHT == EEN FOTOREPORTAGE ALS VERSLAG ==

Zoals hierboven al vermeld, is in Groot-Brittannië gedegen onderzoek gedaan naar het voorkomen van cirkelsymbolen als apotropische tekens op wanden en muren. Toch is lang nog niet alles over dit onderwerp gezegd. Historische verslagen over het maken van de symbolen kennen we dus niet. Wat we ervan hebben, zijn in feite indirecte bewijzen. En bovendien zijn er afwijkende cirkels bekend die op zonnewijzers lijken. Toen John Caris - een van de onderzoekers van de Studiegroep Ondergrondse Kalksteengroeven van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg - me de gelegenheid bood om een avond met hem door het ondergrondse gangenstelsel van de Zonneberg bij Maastricht te trekken, nam ik dat aanbod graag aan. Ik had namelijk al van John gehoord dat hij ook belangstelling had voor dit soort tekens en dat hij al had nagedacht over het hoe en waarom ervan. En in de Zonneberg schenen heel wat van die tekens te vinden te zijn. De tocht met John door het gangenstelsel vond eind augustus 2025 plaats en leverde interessante zaken op. De onderstaande fotoreportage doet daar verslag van.

Afbeelding 17. De afmetingen (doorsnedes) van de cirkels op de kerkmuren in het gebied van het Limburgs Krijt variëren van 5 tot 30 centimeter met een uitschieter van 33 centimeter. In het gangenstelsel van de Zonneberg laat John met een maatlat zien dat hier dezelfde afmetingen voorkomen. Wel komen hier wat meer grote cirkels voor dan bij de kerken. Het exemplaar van foto 3  (zie ook afbeelding 16) haalt zelfs 41 cm. Deze cirkel is nogal erg kunstzinnig. John vermoedt dat de creativiteit van de maker de drijfveer tot het maken ervan is. Bij afbeelding 18 komen we nog zo'n bijzonder exemplaar tegen dat zo te zien meer met creativiteit te maken heeft dan met afweer van het kwaad. Het diasy wheel links in foto 2 van deze afbeelding komen we ook op veel andere plaatsen tegen, en dan niet alleen op kerkmuren. Bij foto 1 is te zien hoe John dit daisy wheel opmeet. En de cirkel die hij bij foto 5 opmeet, is van dichtbij op foto 4 te zien. De doorsnee van de cirkels is er steeds bijvermeld.

Afbeelding 18. Niet alleen de variatie in afmetingen is groot, ook bij de vormen blijkt dit het geval te zijn. Net zoals bij de kerkmuren zien we zowel losse als samengestelde cirkelsymbolen in de Zonneberg. Ook komen cirkels binnen cirkels voor. Ook hier kun je je weer afvragen of deze symbolen allemaal dezelfde betekenis hebben. Het exemplaar rechtsonder dat John me toonde, lijkt - zoals hij terecht denkt - weer een kunstzinnige uiting te zijn. De in deze afbeelding getoonde cirkels zijn overigens niet op ware grootte. Er zitten zowel grote als kleine exemplaren tussen.

Afbeelding 19. John laat ook halve cirkels zien. Die komen al helemaal niet in aanmerking om het predicaat ‘apotropisch’ te krijgen. Een demoon valt er niet mee te vangen want dan zou de cirkel gesloten moeten zijn. John oppert dat deze halve cirkels misschien wel iets te maken kunnen hebben met de aanduiding van bepaalde gangen, bijvoorbeeld om voermannen de weg te wijzen bij het ophalen van de mergelblokken. Dat klinkt niet zo vreemd, zeker als we op een gegeven moment zien dat de halve cirkels aan beide kanten op de hoek van een gang voorkomen (foto's onder, met links een detailopname). Om daar meer duidelijkheid over te krijgen, zullen in ieder geval meer van dergelijke aanduidingen gevonden moeten worden. En ook dan zal het hooguit indirect bewijs kunnen worden.

Afbeelding 20. Met mijn lengte van 1.80 meter als maatlat is duidelijk te zien dat de gangen in de Zonneberg erg hoog zijn (in feite moet men 'diep' zeggen want de kalksteenblokken zijn laag na laag van boven naar beneden eruit gebroken). Ik kom hier niet veel hoger dan de laatste laag. De cirkelsymbolen die we tijdens de tocht zagen, zitten in dit laagste deel. Hogerop zitten mogelijk ook nog dergelijke symbolen en die moeten dan ouder zijn.

Afbeelding 21. Brits onderzoek heeft uitgewezen dat boogscharen mogelijk een goede kandidaat zijn voor het maken van cirkelsymbolen. Maar kun je met zulke scharen goede cirkels maken? We filosoferen over het nut van experimenten om de zin/onzin van iets aan te tonen. Eigenlijk zou het maken van een cirkelsymbool met een boogschaar uitgeprobeerd moeten worden. John weet binnen een week de hierboven afgebeelde boogschaar bij een kringloopwinkel op de kop te tikken en hij begint meteen met een experiment. Het blijkt dat het moeilijk is om een goede cirkel met zo’n schaar te maken want de puntige uiteinden ervan zijn moeilijk op de zelfde afstand van elkaar te houden. De cirkel wordt daardoor niet mooi rond want de lijn verloopt naar buiten of naar binnen (blauwe pijlen). En zulke min of meer mislukte cirkels zijn we nergens in het gangenstelsel tegengekomen. Van het onderzoek bij de kerkmuren ken ik ze ook niet. Is de boogschaar dan toch niet zo’n goede kandidaat voor het maken van cirkels? Met de passer lukt het beter, daar heeft John al eerder mee geëxperimenteerd. Maar passers zullen niet overal voor iedereen voorhanden geweest zijn. Duidelijk is dat het maken van de cirkels nog heel wat vragen oproept.

De tocht door de Zonneberg toont weer eens aan dat over de betekenis van de cirkelsymbolen nog lang niet alles duidelijk is. De redenen waarom men ze op muren en wanden heeft aangebracht, kunnen verschillend zijn. En ook de manieren waarop en waarmee men ze gemaakt heeft, kunnen verschillen. In veel gevallen zullen we met apotropische tekens te maken hebben maar er zullen zeker ook cirkels zijn die met een ander doel gemaakt zijn. En misschien moeten we de cirkels in de onderaardse kalksteengroeven wel op een andere manier bekijken dan de exemplaren die op kerkmuren voorkomen.  Mogelijk levert de toekomst meer duidelijkheid op.

Voor het schrijven van dit item is (in willekeurige volgorde) gebruik gemaakt van de volgende bronnen: 

• Artikel A Mark in Time door Angela Dunsby. In 2023 verschenen op de website van het John Moore Museum in Tewkesbury in Groot-Brittannië (www.johnmooremuseum.org/a-mark-in-time) 

• Artikel Protect the Grave: The hexfoil in an early mortuary context door Robyn S. Lacy. In 2019 verschenen op de website Spade and the Grave: death and burial through an archaeological lens. (www.spadeandthegrave.com/2019/04/17/protect-the-grave-the-hexfoil-in-an-early-mortuary-context) 

• Medieval Graffiti: The Lost Voices of England’s Churches door Matthew Champion. Verschenen in 2015 bij Ebury Press, London. 

• Ritual Protection Marks in Vernacular Buildings: “House Magic”. Publicatie op de website van de Somerset Vernacular Building Research Group (https://svbrg.org.uk/witch.php) 

• Witch Marks & Daisy Wheels door Alexandra Macartney. Artikel op de website van Chiselborough (Somerset, Engeland) (https://www.chiselboroughvillage.co.uk/daisy-wheels) 

• Hexafoil, Wikipedia 

• Volk, kerk en magie 1500-1700 / Katholiek geloof en bijgeloof, Wikibooks

Nota bene

Bij de websites uit het bronnenoverzicht gaat het om de versies zoals die op 25 maart 2025 op internet stonden. 

Een precieze datering van de cirkelsymbolen geven is helaas niet mogelijk. Het maken ervan kan hebben plaatsgevonden in de loop van de Middeleeuwen en in de erop volgende Nieuwe Tijd (Vroegmoderne Tijd). Vanwege deze onduidelijkheid hebben we bij dit item gekozen voor ‘vroeger’ als tijdsaanduiding.