Afbeelding 1. Cirkelsymbolen op de Sint-Evermaruskapel in Rutten (B), de kerkhofmuur in Sibbe (NL) en op de Sint-Remigiuskerk van Klimmen (NL).

Kalksteen uit het Limburgs Krijt als bouwsteen 
In Zuid-Limburg en aangrenzende delen van België komt aan of nabij de oppervlakte een gesteentepakket voor dat we wel als het Limburgs Krijt kennen (afbeelding 2). Naast zand en klei bevat het vooral kalkgesteenten. Van deze kalkgesteenten is het voornamelijk de zachte kalksteen uit de zogenaamde Formatie van Maastricht die in het verleden in ondergrondse kalksteengroeven als bouwsteen gewonnen werd (afbeelding 3). Overal in het gebied en zijn directe omgeving treffen we kerken, kastelen en andere bouwwerken aan die van deze kalksteen gebouwd zijn. 

Afbeelding 2. Het gebied van het Limburgs Krijt (groen)

Graveringen ofwel graffiti in de kalksteen 
Door het zachte karakter van deze kalksteen nodigt hij als het ware uit om er allerlei krabbels, figuren, opmerkingen en namen in te krassen. Vooral op toeristische plaatsen waar veel publiek komt of passeert, is soms geen stukje van de muren onbenut gelaten. Op minder toeristische plaatsen of op plaatsen waar men door de aard van het gebouw niet zo snel de neiging voelt om van alles en nog wat in de muren te krassen, is dit soort graffiti vaak niet of nauwelijks aanwezig. Denk daarbij maar aan de muren van vooral kerken en kapellen. Toch komen we hier ook het een en ander tegen. 

Afbeelding 3. De globale ligging van de ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten') in Zuid-Limburg en het aangrenzende Belgische gebied.

Gegraveerde cirkelsymbolen tegen het kwaad komen niet alleen op kerkmuren voor 
Vaak zijn de graveringen op vooral kerkmuren van oudere datum. Het bijzondere is dat bepaalde van deze graveringen op een heleboel verschillende locaties voorkomen. Dat is bijvoorbeeld het geval met in de muren gegraveerde cirkels – al dan niet met een vaak bloemachtig motief er in. Hoewel deze cirkels veelvuldig in de zachte kalksteen van het Limburgs Krijt voorkomen, vinden we ze ook elders in Europa en dan niet alleen op kerken en kapellen, maar ook op oude grafstenen en in het houtwerk van oude gebouwen. In het ene gebied blijken ze meer voor te komen dan in het andere gebied. 

Afbeelding 4. Cirkelsymbolen bij de Sint-Gertrudiskerk van Sint-Geertruid (NL)

Vaak blijkt de hardheid van het graveeroppervlak (meestal gesteente, maar het kan ook gaan om pleisterwerk) in een gebied bepalend bij het al dan niet veelvuldig aanwezig zijn ervan. De betreffende cirkels worden door onderzoekers aangeduid als apotropische tekens; markeringen ter bescherming tegen het kwaad en tegen boze geesten. Men spreekt bij deze markeringen dan wel van heksenmarkeringen. In Groot-Brittannië, waar veel aandacht voor dit fenomeen is, heeft men het over witch marks en (bij de cirkels met het bloemmotief) van daisy wheels of hexafoils.

Afbeelding 5. Daisy Wheels (links Sint-Barbarakerk in Scheulder, midden Sint-Brigidakerk in Noorbeek - beide NL) en andere cirkelsymbolen (rechts Sint-Stephanuskerk in Wijnandsrade, NL)

Geen schriftelijke bronnen 
Dat we bij onze omschrijving van de cirkels met enige omzichtigheid te werk gaan, heeft ermee te maken dat de makers ervan er nauwelijks of niets schriftelijk over hebben vastgelegd. En hoewel in ons digitale tijdperk velen zich geroepen voelen om over hun meest alledaagse bezigheden op internet te berichten was het schriftelijk vastleggen van gewone, alledaagse bezigheden vroeger voor de meesten nauwelijks tot niet aan de orde. Vooral het kleine aantal mensen onder het gewone volk dat kon lezen en schrijven, zal zich niet hebben beziggehouden met het vastleggen van zijn bezigheden op het gebied van het volksgeloof. En als sommigen dat wel al deden, dan zullen hun pennenvruchten niet in de boekwerken zijn verschenen die men de moeite van het bewaren waard vond en die daardoor kans maakten om het tot in onze tijd te overleven. Het is dus niet zo verwonderlijk dat directe en persoonlijke berichten die ons meer duidelijkheid kunnen verschaffen, ontbreken. 

Afbeelding 6. Diverse cirkelsymbolen bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B)

Geloof, bijgeloof en de aanwezigheid van het kwaad in vroeger tijden 
Dat we dergelijke uit het bijgeloof voortkomende cirkelvormige graveringen ter bescherming tegen kwaad en boze geesten op kerken aantreffen, lijkt op het eerste gezicht misschien vreemd. De kerk had echter voor allerlei zaken een magisch ritueel dat vaak nog werd aangevuld met bijgeloof door het volk. En de scheidslijn tussen geloof en bijgeloof was vaak heel vaag. Bovendien werden gevallen van bijgeloof vaak niet erkend maar dikwijls wel getolereerd. Daar komt nog bij dat de mensen demonen en het kwaad overal aanwezig achtten; de samenleving was ervan doordrongen. Ze waren net zo reëel als eten en drinken. En tegen die gevaren ervan moest je je dus wapenen met allerlei afweermogelijkheden, ook in de kerk. 

Afbeelding 7. Diverse cirkelsymbolen bij de Sint-Brigidakerk in Noorbeek (1e foto, NL), de H.H. Nicolaas en Barbarakerk in Valkenburg aan de Geul (2e foto, NL) en de Sint-Aldegondiskerk in As (3e en 4e foto, B)

Demonen in de val 
Maar waar zat nu precies die beschermende kracht van de al dan niet van een bloemachtig motief voorziene cirkelsymbolen? Een van de ideeën daarachter is dat demonen en het kwade aangetrokken worden door lijnen. Als ze zo’n lijn tegenkomen, dan gaan ze die volgen. Alleen komen ze niet meer weg uit die lijn want ze heeft bij die cirkelsymbolen geen einde: de demon zit gevangen en kan niemand meer kwaad doen. Een beetje dus zoals onze moderne ‘life traps’ waar je bijvoorbeeld muizen in vangt: je kunt er wel in maar niet meer uit (afbeelding 8). 

Afbeelding 8. Bij de Sint-Aldegondiskerk in de Belgische plaats As  vinden we vlakbij een van de cirkelsymbolen ook een pentagram (links). In de middeleeuwen gold het pentagram - net als de cirkelsymbolen - als bescherming tegen het kwaad. In het gebied van het Limburgs Krijt komen we het maar zelden tegen. Pentagrammen zijn soms ook opgenomen in de cirkels zelf. Het cirkelsymbool in het midden bevindt zich op de muur van de kapel OLV Troosteres der Bedrukten in Opitter in België. In de binnenste cirkel zijn nog vaag de contouren te zien die we kennen van daisywheels. Rechts: demonen zouden worden aangetrokken door lijnen. Die zouden ze gaan volgen als ze ze tegenkomen. Maar de lijn in een cirkel heeft geen einde, dus de demon komt er nooit meer uit weg. Hij zit gevangen. Wat dat betreft, werkt de cirkel hetzelfde als de muizenval (life trap) uit onze tijd: je komt er niet meer uit weg.

Hoe werden de cirkelsymbolen gemaakt? 
Bij onderzoek in Groot-Brittannië is echter gebleken dat veel cirkelsymbolen voorkomen naast allerlei andere beschermingssymbolen. Soms zijn ze er zelfs opgenomen in symbolen van de Heilige Drie-eenheid. Bovendien komen de rituele beschermingstekens waaronder cirkelsymbolen er vaak in grote aantallen voor op bijzondere plekken in de kerken. En elders worden veel cirkels in soms behoorlijke aantallen aangetroffen op de buitenmuren van kerken. Vaak wordt dan gesteld dat ze met passers gemaakt zijn. Nu kan het zo zijn dat een deel van de cirkels inderdaad met passers gemaakt is, maar of dat voor allemaal opgaat, is nog maar de vraag. Als dat het geval zou zijn, dan zouden er wel erg veel passers in omloop geweest moeten zijn en waarschijnlijk in alle lagen van de bevolking. En dat terwijl je ze vrijwel alleen zou verwachten bij de bouwers.

Afbeelding 9. Cirkelsymbolen kunnen in de loop der tijd door allerlei oorzaken vervagen. Ze zijn dan niet of nauwelijks meer zichtbaar. Er zullen dus veel meer cirkelsymbolen geweest zijn dan we nu nog kunnen waarnemen. Hier zien we sterk vervaagde cirkelsymbolen in de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B; 1e foto, met waaiervormige lijnen), in de Sint-Bartholomeuskerk in Eckelrade (NL; 2e foto), in de Sint-Gertrudiskerk in Sint Geertruid (NL; 3e foto) en in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Zutendaal (B; 4e foto).

De grote aantallen cirkelsymbolen die ook in het Limburgse Krijtgebied op allerlei plekken op de buitenmuren van kerken te zien zijn, maken het aannemelijk dat namelijk ook die gewone bevolking verantwoordelijk was voor de creatie van de cirkelsymbolen. Bodemvondsten, gedaan tijdens opgravingen wijzen niet op het in omloop zijn van zulke grote hoeveelheden passers; het doorsnee volk zal ze niet gehad hebben. Er moeten dus ook andere instrumenten gebruikt zijn om de cirkels te maken. Om wat meer duidelijkheid daarover te krijgen, gaan we weer naar Groot-Brittannië. Daar werden bij allerlei opgravingen in Engeland tienduizenden vondsten gedaan, maar daartoe behoorden nauwelijks passers. Wat wel erg veel voorkwam, waren ijzeren messen en scharen. En dat is niet zo verwonderlijk want de meeste mensen moeten die wel gehad hebben. Vooral die scharen kunnen een handig instrument geweest zijn om de cirkelsymbolen te graveren. Die scharen zagen er namelijk anders uit dan de meeste van onze tegenwoordige exemplaren: het waren meestal boogscharen in allerlei groottes die uit één stuk ijzer gemaakt waren. Perfect voor het maken van cirkels dus. Tegenwoordig komen we dit soort scharen nog wel tegen bij het traditionele schaapscheren.

Afbeelding 10. Cirkelsymbolen gaan vaak vergezeld van (of bevatten) andere apotropische symbolen. De hand bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B; 1e foto) gaat dwars door een cirkel heen. De betekenis van de hand (waarvan meerdere exemplaren bij deze kerk voorkomen) is niet duidelijk. Graveringen van handen komen in Britse kerken heel veel voor. Daar brengt men ze wel in verband met ex-voto's. Bij de 2e foto zien we boven een cirkelsymbool op de Sint-Stephanuskerk in Wijnandsrade (NL) twee in elkaar overgaande letters V. Dit VV-symbool staat voor Virgo Virginium (Maagd der Maagden) waarmee wordt verwezen naar de Maagd Maria. Dit apotropische symbool komen we naast de cirkelsymbolen op behoorlijk wat plaatsen tegen, soms omgekeerd, in de vorm van een M (Maria). Zie ook afbeelding 12. Ook het kruis dat we hier in een cirkelsymbool op de Sint-Jan de Doperkerk in Mechelen (NL; 3e foto) zien, komt op meerdere plaatsen als beschermingssymbool voor. Zie ook afbeelding 11.

Cirkelsymbolen en de tand des tijds 
Zoals al gezegd komen we in het gebied van het Limburgs Krijt en zijn omgeving cirkelsymbolen op heel wat plaatsen tegen. Hoogstwaarschijnlijk zijn ze op nog meer plekken aanwezig maar zijn deze aan onze aandacht ontsnapt doordat ze in de loop der tijd vervaagd zijn en zodoende niet tot nauwelijks meer zichtbaar (afbeelding 9). Daar komt nog bij dat ze bij bepaalde kerken helaas zijn ‘weggerestaureerd’. De muren zien er daar mooi gladgeschuurd uit maar de eventueel aanwezige cirkelsymbolen zijn er wel door verdwenen. En wat onder eventueel pleisterwerk zit, weten we natuurlijk ook niet. 

Afbeelding 11. Links: drie cirkelsymbolen bij de Sint-Aldegondiskerk in As (B). Bij het onderste symbool gaat het om meerdere cirkels door elkaar. Tweede rij boven: kruis bij de Sint-Gertrudiskerk in Sint-Geertruid (NL). Tweede rij onder: kruis bij de Sint-Martinuskerk in Breust (NL). kruis bij de Sint-Evermaruskapel in Rutten (B). Derde rij:vierde rij boven en beneden: kruisen bij de Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode (B).

Zonnewijzers en ‘gebedswijzers’ 
Naast de cirkelsymbolen ter afwering van het kwaad komen we hier en daar ook nog een afwijkend soort cirkels op de muren tegen (en dan vooral aan de zuidzijde) van kerken. Vanuit een gat in het midden ervan loopt een aantal rechte lijnen naar de cirkelrand toe (afbeelding 13). In het gat moet ooit een houten of ijzeren staafje hebben gestoken. Van zulke staafjes is men in Groot-Brittannië hier en daar zelfs nog verroeste resten in de gaten tegengekomen. De betreffende objecten lijken op zonnewijzers maar ze zijn dat niet. De lijnen in de cirkels geven namelijk niet de uren van de klok aan maar schijnen op specifieke tijden te wijzen. Er is wel van beweerd dat ze de tijden van de heilige missen aangeven. De mensen zouden dan kunnen zien wanneer het tijd was voor het gebed. Bij deze verklaring kunnen echter vraagtekens gezet worden. Op de zuidzijde zouden zulke ‘gebedswijzers’ kunnen werken, want daar schijnt de zon die voor de noodzakelijke schaduw van het staafje moet zorgen. De zon komt immers in het oosten op om dan via het zuiden naar het westen te gaan, waar ze weer onder gaat. Maar er komen ook zulke cirkels aan bijvoorbeeld de noordzijde voor. En daar is natuurlijk geen zon te bespeuren. En waar geen zon is, wordt geen schaduw van het staafje geproduceerd. Je krijgt dus geen tijdaanduiding. Als de cirkels echte gebedswijzers waren, dan zou je ze toch alleen daar verwachten waar ze door de zon beschenen konden worden. 

Afbeelding 12. Twee in elkaar overgaande letters V vormen het VV-symbool dat staat voor Virgo Virginium (Maagd der Maagden) waarmee wordt verwezen naar de Maagd Maria. Dit apotropische symbool komen we naast de cirkelsymbolen op behoorlijk wat plaatsen tegen, soms omgekeerd, in de vorm van een M (Maria). Eerste rij: Sint-Martinuskerk Breust (NL). Tweede rij boven: Sint-Bartholomeuskerk Eckelrade (NL). Sint-Stephanuskerk Wijnandsrade (NL). Tweede rij onder:Derde rij boven en vierde rij: Sint-Gertrudiskerk Gruitrode (B). Derde rij onder: kapel op algemene begraafplaats Sibbe (NL).

Dan is er ook nog een ander praktisch probleem: hoe kun je de tijd op de gebedswijzers aflezen als je op een flinke loopafstand van de kerk woonde of aan het werk was? Steeds naar de kerk lopen om te kijken of het al zo ver was? Dat is natuurlijk niet erg praktisch. En bovendien had men toch de luidende kerkklokken om op de heilige mis geattendeerd te worden. Dan heeft zo’n gebedswijzer helemaal geen zin. Waar het afwijkende soort cirkels op de kerkmuren dan wel voor diende, blijft een vraag. Wellicht hebben we hier een soort equivalent van de Steen van Rosetta nodig om een correct antwoord te krijgen. 

Afbeelding 13.  Naast de cirkelsymbolen ter afwering van het kwaad komen we hier en daar ook nog een afwijkend soort cirkels tegen, zoals hier (rechts) bij de Sint-Laurentiuskerk in Bemelen (NL). Dit soort cirkels hield men wel voor een soort zonnewijzers waarmee de tijden van het gebed aangegeven werden. Deze verklaring is echter niet houdbaar. Zie voor verdere uitleg bij het kopje Zonnewijzers en ‘gebedswijzers’.  De zonnewijzer op de foto links (Sint-Gertrudiskerk in Gruitrode - B) laat zien hoe de schaduw de tijd aangeeft.

Voor het schrijven van dit item is (in willekeurige volgorde) gebruik gemaakt van de volgende bronnen: 

• Artikel A Mark in Time door Angela Dunsby. In 2023 verschenen op de website van het John Moore Museum in Tewkesbury in Groot-Brittannië (www.johnmooremuseum.org/a-mark-in-time) 

• Artikel Protect the Grave: The hexfoil in an early mortuary context door Robyn S. Lacy. In 2019 verschenen op de website Spade and the Grave: death and burial through an archaeological lens. (www.spadeandthegrave.com/2019/04/17/protect-the-grave-the-hexfoil-in-an-early-mortuary-context) 

• Medieval Graffiti: The Lost Voices of England’s Churches door Matthew Champion. Verschenen in 2015 bij Ebury Press, London. 

• Ritual Protection Marks in Vernacular Buildings: “House Magic”. Publicatie op de website van de Somerset Vernacular Building Research Group (https://svbrg.org.uk/witch.php) 

• Witch Marks & Daisy Wheels door Alexandra Macartney. Artikel op de website van Chiselborough (Somerset, Engeland) (https://www.chiselboroughvillage.co.uk/daisy-wheels) 

• Hexafoil, Wikipedia 

• Volk, kerk en magie 1500-1700 / Katholiek geloof en bijgeloof, Wikibooks

Nota bene

Bij de websites uit het bronnenoverzicht gaat het om de versies zoals die op 25 maart 2025 op internet stonden. 

Een precieze datering van de cirkelsymbolen geven is helaas niet mogelijk. Het maken ervan kan hebben plaatsgevonden in de loop van de Middeleeuwen en in de erop volgende Nieuwe Tijd (Vroegmoderne Tijd). Vanwege deze onduidelijkheid hebben we bij dit item gekozen voor ‘vroeger’ als tijdsaanduiding.