De Formatie van Maastricht in Zuid-Limburg en omgeving

Afbeelding 1. De FORMATIE VAN MAASTRICHT kent een zestal AFZETTINGEN. De Kalksteen van Valkenburg is hierbij de oudste.

Indeling

Met het vorderen van het Maastrichtien hebben we met een warm, subtropisch klimaat te maken gekregen. De Formatie van Maastricht is opgebouwd uit een zestal afzettingen. Van oud naar jong zijn dit de Kalksteen van Valkenburg – de Kalksteen van Gronsveld – de Kalksteen van Schiepersberg – de Kalksteen van Emael – de Kalksteen van Nekum – de Kalksteen van Meerssen. 

Afbeelding 2. Een ontsluiting van de fossielengruislaag van Kanne in de Kalksteen van Nekum in een weiland langs de Caestertweg, even buiten Kanne in België. In de gruislaag komen we opvallend veel stukjes van zee-egels tegen (midden). Soms is nog enigszins de vorm van de zee-egel zichtbaar. Hier (rechts) zien we de onderkant van een exemplaar.

Maastrichter facies en Kunrader facies

De Formatie van Maastricht bestaat voornamelijk uit kalksteen. Maar er is een verschil tussen die kalksteen in het westelijk deel van Zuid-Limburg en die in het oostelijk deel. We hebben namelijk met een faciesverandering te maken. De Maastrichter kalksteen (Maastrichter facies) gaat van west naar oost geleidelijk over in de Kunrader Kalksteen (Kunrader facies). De Maastrichter facies kent vooral zachte, gele kalksteen met in het onderste deel ook vuursteenbanken. Er komt ook een aantal zeer harde kalksteenlagen in voor, de zogenaamde ‘hardgrounds’ die we ook wel als tauwlagen kennen. Bij de Kunrader facies hebben we een afwisseling van harde en zachtere witgrijze kalkstenen. De hardheid van de harde kalkstenen variëreert nogal. Bij de zeer harde kalkstenen hebben we te maken met gerekristalliseerde kalksteen. Deze zeer harde kalkstenen zijn genetisch te vergelijken met de tauwlagen in de Maastrichter kalksteen. 

Afbeelding 3. Kunrader Kalksteen (Kunrader facies) in groeve Putberg bij Ubachsberg.

Waar vinden we de Formatie van Maastricht?

De Formatie van Maastricht komt in een groot deel van Zuid-Limburg voor. Een van de weinige gedeelten waar ze ontbreekt is het gebied ten zuiden van de lijn Sint-Geertruid – Gulpen – Vaals. Daar is ze door erosie verdwenen. We kunnen die denkbeeldige lijn goed zien in het Savelsbos bij Rijckholt. Daar komen we in het bos ter hoogte van de noordkant van het dorp een ondergrondse kalksteengroeve tegen die (nog) is aangelegd in de ter plaatse dagzomende Formatie van Maastricht (Kalksteen van Valkenburg). Maar enkele honderden meters zuidelijker vinden we in het bos de prehistorische vuursteenmijn waar vuursteen uit de Formatie van Gulpen (Kalksteen van Lanaye) werd gewonnen. De Formatie van Maastricht ontbreekt op deze plaats al. 

Afbeelding 4. Hemipneustes striatoradiatus is een bekende zee-egel uit de Formatie van Maastricht. Hier zien we zowel een volledig exemplaar als een opengewerkt exemplaar. De schaal van het opengewerkte exemplaar bestaat uit calcietkristallen. Het zijn deze stukjes die we in de fossielengruislaag van afbeelding 2 zien. De opvulling van de opengewerkte zee-egel is kalksteen, net zoals die buiten de schaal voorkomt.

Vuursteen -  hardgrounds - fossielengruislagen

De Formatie van Maastricht is niet overal hetzelfde; het gaat zeker niet om een homogeen kalksteenpakket. Ook in deze 45 tot 90 meter dikke formatie komen we weer vuursteen tegen. Maar deze vinden we vooral in het onderste deel ervan. Hogerop komen we nog maar weinig tot helemaal geen vuursteen meer tegen. Daar vinden we wel die al eerder genoemde hardgrounds. Ook komt er een aantal fossielgruislagen voor. 

Afbeelding 5. De twee delen van de schelp van de oestersoort Agerostrea ungulata uit de Formatie van Maastricht.

Fossielen

De kalkstenen uit de Formatie van Maastricht zijn afgezet in volle zee. De oudste afzettingen ervan zijn niet echt fossielenrijk. Daar komt pas verandering vanaf de Kalksteen van Nekum die erg rijke fossielengruislagen heeft. De erop volgende Kalksteen van Meerssen is nog rijker aan fossielen. We mogen hem wel de fossielenrijkste kalksteen het Krijt in Zuid-Limburg noemen. Ook in deze kalksteen komen we fossielenrijke fossielengruislagen (afbeelding 2) tegen. 

Afbeelding 6. Links: een brokstuk van een fossielengruislaag met onder andere Pycnodonte vesicularis (oestersoort, nr. 1), Neithea quadricostata, een soort Sint-Jacobsschelp (Pecten, nr. 2), stukken van kolonies mosdiertjes (bryozoa, nr 3), en kalkschalige foraminiferen (Orbitoidae, nr. 4). Rechts: de twee delen van de schelp van de oestersoort Pycnodonte vesicularis.

Ondergrondse kalksteengroeven ('mergelgrotten')

In alle kalkstenen uit de Formatie van Maastricht komen we ondergrondse kalksteengroeven tegen die er in het verleden zijn aangelegd voor de winning van bouwstenen. 

Afbeelding 7. Links: het rostrum van Belemnitella mucronata, een pijlinktvis die we in de Formatie van Maastricht tegenkomen. Rechts: het solitaire koraal Cunnolites cancellata uit de Formatie van Maastricht.

Bij de plaatselijke bevolking is de betreffende kalksteen als 'mergel' bekend. De ondergrondse kalksteengroeves noemt men er 'mergelgrotten'. Geologisch gezien zijn deze benamingen echter niet juist. Mergel is namelijk een gesteente dat uit kalk en klei bestaat. De kalksteen waar we het in dit item over hebben, is echter vrij puur; er komt eigenlijk alleen vuursteen in voor. En van grotten kunnen we ook niet spreken. Grotten kennen namelijk een natuurlijke ontstaanswijze, terwijl ze in Limburg ontstaan zijn door de ondergrondse winning van kalksteen. 

Afbeelding 8. Links: aan de top van de Kalksteen van Emael komen we de Horizont van Laumont tegen. Deze stond vroeger ook wel bekend als de dentaliumbank. In deze horizont komen namelijk veel kokertjes van kalkkokerwormen voor (Serpulidae), die met wat fantasie lijken op de slagtanden van olifanten. Vandaar de naam dentaliumlaag. Verder zien we in de laag ook de (gedraaide) steenkernen van slakken (gastropoda) en steenkernen van tweekleppigen (bivalvia). Rechts: schaar van de garnaalachtige Mesostylus faujasi. Vooral uit de Kalksteen van Nekum zijn zulke scharen bekend. Door onderzoek naar nog bestaande aanverwante soorten weten we toch iets meer van Mesostylus faujasi. Zo weten we dat ze in de bodem tunnelstelsels aanlegden waarin ze leefden en hun voedsel opsloegen.

Door deze winning van bouwsteen zijn in de loop der tijd meer dan vierhonderd ondergrondse groeven ontstaan. De totale lengte van hun gangenstelsels bedraagt meer dan vijfhonderd kilometer. Een deel van de gangenstelsels is in de loop der tijd weer verdwenen, vooral door de winning van de kalksteen voor de cementindustrie. Van het resterende deel zijn er vele niet voor het publiek toegankelijk doordat er instortingsgevaar bestaat. 

Afbeelding 9. Hoge, rechte gangen van het gangenstelsel van de Zonneberg bij Maastricht. Op de foto rechts is goed te zien waar de afzonderljke blokken hebben gezeten die met paard en kar naar buiten werden gebracht. De bovenste laag is het eerst ontgonnen; ze is dus het oudste

Een ander deel wordt toeristisch geëxploiteerd. Men organiseert er onder andere rondleidingen en kerstmarkten in. Momenteel wordt er nog in één groeve in Zuid-Limburg - de Sibbergroeve bij Sibbe - kalksteen als bouwsteen gewonnen. De hier gewonnen 'mergelblokken' worden vooral voor restauratiedoeleinden gebruikt. De groeve zelf is echter al eeuwen oud. 

Afbeelding 10. Door recente kalksteenwinning voor de cementindustrie zijn veel eeuwenoude ondergrondse gangenstelsels verdwenen. We kunnen dat hier goed zien in deze voormalige dagbouwgroeve ten zuiden van Maastricht. Bij de foto rechts zijn de contouren van de gewonnen blokken 'mergel' nog te zien.

Kalksteen voor bemesting van weilanden en voor de fabricage van cement

In het oudere deel van de Formatie van Maastricht werd de kalksteen ook gewonnen voor de bemesting van akkers en weilanden. Gebruik van de kalksteen als grondstof voor de fabricage van cement is van alle afzettingen van deze formatie bekend.

Afbeelding 11. Tussen Gronsveld en Eckelrade vinden we bij groeve Trichterberg aan de Eckelraderweg de Kalksteen van Gronsveld. Deze is hier als bouwsteen gewonnen.

Afbeelding 12. Bouwen met kalksteen uit de Formatie van Maastricht: links kasteel Schaloen in Valkenburg aan de Geul. Rechts: reeds gebruikte 'mergelblokken' liggen gereed voor een restauratie in Valkenburg aan de Geul.

Klik  hier of op de afbeelding om de pdf te openen en eventueel te downloaden.