De Formatie van Aken in Zuid-Limburg en omgeving
In Zuid-Limburg en omgeving komen we uit de Krijtperiode alleen gesteenten uit het Boven-Krijt tegen. Deze gesteenten behoren tot een viertal formaties. De oudste formatie is de Formatie van Aken. Daarop volgt de Formatie van Vaals. Dan komt de Formatie van Gulpen. Hierna komt de Formatie van Maastricht. Al deze formaties zijn weer onderverdeeld in afzettingen (afbeelding 1).
 |
| Afbeelding 1. De FORMATIE VAN AKEN kent een drietal AFZETTINGEN. De Klei van Hergenrath is hierbij de oudste. |
Klei van Hergenrath – Zand van Aken – Zand van Hauset: zo op het eerste gezicht zou je zeggen dat de Formatie van Aken in Zuid-Limburg en omgeving bestaat uit een uniform kleipakket en twee uniforme zandpakketten. Dat klinkt heel overzichtelijk maar de werkelijkheid is een stuk complexer. Zo is de dikte van deze formatie lang niet overal hetzelfde. Ze varieert namelijk van nog geen meter tot zo’n 60 meter. Ook gaat het niet om een uniform kleipakket en uniforme zandpakketten. Maar dat is logisch. De afzettingen hebben namelijk enkele miljoenen jaren nodig gehad om te ontstaan. En in zo’n lange tijd is een gebied natuurlijk aan verandering onderhevig. Denk daarbij maar eens aan de vorming van Nederland. Enkele duizenden jaar geleden zag het gebied dat nu ons land vormt er heel anders uit dan nu. In de loop der tijd wisselden bijvoorbeeld veengebieden, getijdegebieden en riviervlakten elkaar af. En dan hebben we het dus nog maar over enkele duizenden jaren. Bij de Formatie van Aken spreken we van miljoenen jaren.
 |
| Afbeelding 2. De Formatie van Aken met een zandsteenbank en fijne, gelaagde zanden (links) en met kriskrasgelaagdheid in het zand (rechts). |
Klei van Hergenrath
Uit het Onder-Krijt hebben we geen afzettingen in Zuid-Limburg en omgeving. Het gebied lag toen boven water. Maar door het stijgen van de zeespiegel en het dalen van de bodem kon de zee oprukken. Het gebied kwam hierdoor aan de kust te liggen. Daar zetten rivieren sediment af: de tot 35 meter dikke KLEI VAN HERGENRATH. Dit sediment bestaat uit kleiige en zandige afzettingen. Soms ging het daarbij om grof zand. Maar in dat sediment zit ook kwartsrijk grind. En soms komen we stukken ingekoold hout, plantenresten en zelfs dunne bruinkoollaagjes tegen (afbeelding 3). Niks geen uniformiteit dus; het gaat niet om alleen maar klei zoals de naam van deze afzetting doet vermoeden. Fossielen, en dan vooral plantenfossielen, kunnen we er ook in aantreffen. Ze zijn afkomstig van zowel naaldbomen, bloemplanten als varens.
 |
| Afbeelding 3. De Formatie van Aken: zand met fijne bruinkoollaagjes (links) en lagen met zandsteenconcreties (rechts). |
Naar voorkomens op grote schaal van de Klei van Hergenrath hoeven we in Zuid-Limburg niet te zoeken. Er zijn alleen wat kleinschalige ontsluitingen in de bedding van beekjes rond Epen. In het direct ten zuiden ervan gelegen Belgische gebied werd de Klei van Hergenrath echter tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw in behoorlijk wat groeven gewonnen en diende als grondstof voor de aardewerkindustrie. Ook fraaie kannen en kruiken van het bekende Raerener keramiek uit vroegere eeuwen zijn van deze klei gemaakt.
 |
| Afbeelding 4. In de Formatie van Aken vinden we verkiezeld hout (links). Vaak zit het vol met boorgaten van boormossels (rechts). |
Zand van Aken
Eerst behoorden Zuid-Limburg en omgeving dus tot een kustgebied. Maar daarna rukte de zee vanuit het noorden verder op. Hij nam het hele gebied tot aan de omgeving van Eupen in België in bezit. Daarbij werd een behoorlijk zandpakket afgezet dat we tegenwoordig als het ZAND VAN AKEN kennen. In deze afzetting komen we naast zanden met kriskrasgelaagdheid ook zandsteenbanken tegen (afbeelding 2). Die kriskrasgelaagdheid ontstond door waterbewegingen tijdens stormen en bij getijdewisselingen. Vooral bekend uit het Zand van Aken zijn de vele stukken versteend (verkiezeld) hout die vaak vol zitten met boorgaten van boormossels (Teredo sp., afbeelding 4). De boorgaten wijzen erop dat het hout langere tijd in het water dreef voordat het door zand op de bodem werd bedekt. Het Zand van Aken kan tot 22 meter dik zijn
 |
| Afbeelding 5. Afzettingsfragment met bij elkaar gespoelde stukjes hout (links) en afzettingen (rechts) van het Zand van Aken in Zandgroeve Käskorb bij Kelmis (La Calamine) in België. De foto is in 1983 gemaakt. |
Ook van het Zand van Aken valt in Zuid-Limburg weinig te zien. Het komt alleen in de dalwand van enkele kleine beekjes voor. Daarnaast is het vroeger op bescheiden schaal gewonnen maar daar valt eigenlijk niets meer van terug te zien. In het verleden werd het zand in België wel in grote groeven als vulzand gewonnen. Bekend daarbij was bijvoorbeeld de groeve Käskorb (afbeelding 5 bij Kelmis (La Calamine).
 |
| Afbeelding 6. In de Lourdesgrot van Holset bij Vijlen (Zuid-Limburg) komen we verschillende stukken versteend hout uit de Formatie van Aken tegen. Toen men de grot aan het begin van de twintigste eeuw bouwde, heeft men namelijk allerlei soorten fossielen ter versiering gebruikt. |
Zand van Hauset
Later werd de zee wat dieper waardoor de afzettingen op de bodem alleen nog bij zware stormen door waterbewegingen beïnvloed werden. Kriskrasgelaagdheid komen we er dus nauwelijks meer in tegen. De afzettingen uit deze tijd kennen we als het tot 25 meter dikke ZAND VAN HAUSET dat vooral uit fijne, gelaagde zanden bestaat. Maar er komen ook kleiige zanden en zelfs kleilaagjes in voor. Ook komen we versteend hout met boorgaten van boormossels tegen. Het Zand van Hauset komen we in Nederland nauwelijks tegen, maar in België werd het in meerdere groeves gewonnen als ophoogzand.
 |
| Afbeelding 7. De Zyklopensteine in het Aachener Wald bij Aken in Duitsland zijn resten van harde zandsteenbanken uit het Zand van Aken. Ze zijn door erosie vrijgekomen uit het oorspronkelijke sediment waarna ze door verdere verwering hun afgeronde uiterlijk kregen (links). In het verkiezeld hout uit de Formatie van Aken zijn soms nog goed de jaarringen te zien (rechts). |
Foto's : Jan en Els Weertz