De Belemniet: De Formatie van Vaals in Zuid-Limburg en omgeving

In Zuid-Limburg en omgeving komen we uit de Krijtperiode alleen gesteenten uit het Boven-Krijt tegen. Deze gesteenten behoren tot een viertal formaties. De oudste formatie is de Formatie van Aken. Daarop volgt de Formatie van Vaals. Dan komt de Formatie van Gulpen. Hierna komt de Formatie van Maastricht. Al deze formaties zijn weer onderverdeeld in afzettingen (afbeelding 1).

De Formatie van Vaals stamt uit het Campanien. In die tijd hadden we met een warm en droog klimaat te maken. De formatie is opgebouwd uit een zevental afzettingen. Van oud naar jong zijn dit het Zand van Raren – het Zand van Cottessen – het Zand van Gemmenich – het Zand van Vaalsbroek – het Zand van Beusdal – het Zand van Terstraten – het Zand van Benzenrade (afbeelding 1).

Afbeelding 1. De FORMATIE VAN VAALS kent een zevental AFZETTINGEN. Het Zand van Raren is hierbij de oudste.

Hoewel er een saai beeld van ‘alleen maar zand’ opdoemt, is de werkelijkheid anders. Zo is de dikte van het pakket niet overal hetzelfde. Ze varieert van minder dan een meter tot ongeveer 150 meter. In het zuidoosten van Zuid-Limburg is de formatie voornamelijk opgebouwd uit fijne glauconiethoudende geelgrijze tot groengrijze zanden die worden afgewisseld met siltige en kleiige zanden. Daar komen zandsteenlenzen met een rijke fauna in voor.

Zand en zandsteenbanken met veel fossielen

Daarnaast zijn er schelpenlagen, verkiezelde concreties en echte zandsteenbanken waarin weer veel fossielen voorkomen. Zo vinden we in de formatie fossielen van vissen, belemnieten, zee-egels, ammonieten, koralen, kreeften, schelpdieren en slakken (afbeelding 2). Ook komen we er versteend hout in tegen. Kortom, er is nogal wat afwisseling, het gaat niet om alleen maar zanden.

Afbeelding 2. In de berm van deze holle weg bij Epen zitten de afzettingen van de Formatie van Vaals direct onder een dunne deklaag van de bodem. Doordat een landbouwtrekker iets in de berm is uitgeweken, komen ze al meteen bloot te liggen (links). Steenkernen van tweekleppigen (Bivalvia – hier Cucullaea sp.) en van slakken (Gastropoda) (rechts).

Afzettingen die in zee zijn ontstaan

De afzettingen van de Formatie van Vaals zijn allemaal in de zee ontstaan. In eerste instantie gebeurde dat in de buurt van de kust waardoor ze behoorlijk door de wisseling van de getijden beïnvloed werden. Later werden de afstand tot de kust en daarmee de diepte van de zee groter. Daardoor nam de invloed van de getijdenwerking steeds verder af. Ook stormen - die voor kriskras gelaagdheid zorgden - konden de afzettingen op de zeebodem steeds minder en later zelfs helemaal niet meer verstoren.

Glauconiet

De donkergroene kleur die toch nogal kenmerkend is voor de Formatie van Vaals (vroeger sprak men immers van het Vaalser Groenzand) wordt veroorzaakt door het mineraal glauconiet (afbeelding 3). Glauconiet vormt zich in het algemeen in kustnabije, ondiepe en warme zeewateren.

Nauwelijks ontsluitingen met afzettingen uit de Formatie van Vaals

Bij de Formatie van Vaals zoeken we tevergeefs naar grote groeven (afbeelding 3). Het zand had namelijk nauwelijks tot geen economische waarde. Om de afzettingen uit deze formatie toch te kunnen bekijken, zijn we daarom aangewezen op meer bescheiden ontsluitingen in de beddingen van beekjes of in bermen van (holle) wegen. Maar ook daar zitten ze vaak onder een deklaag.

Afbeelding 3. Vroeger was de Formatie van Vaals in Zuid-Limburg op enkele plekken in kleinschalige groeven ontsloten. Tegenwoordig is daar vrijwel niets meer van te zien. Alleen de contouren herinneren er nog aan dat er ooit in het verleden een groeve is geweest. Op deze plaats op de hoek van de Lemierserberg (N278; de rijksweg Maastricht-Vaals) met de Schuurmolenweg in Lemiers werd tot in de eerste helft van de twintigste eeuw zand gewonnen. Naast de Formatie van Vaals was hier toen de Formatie van Aken ontsloten (links). De door het mineraal glauconiet veroorzaakte groene kleur vinden we zowel in afzettingen van de Formatie van Vaals als in afzettingen van de Formatie van Gulpen (rechts).

Soms hebben we het geluk dat bij graafwerkzaamheden voor bijvoorbeeld woningbouw of bij wegenaanleg de afzettingen van deze formatie ontsloten worden. In holle wegen zitten deze afzettingen regelmatig dicht onder de toplaag van de berm (afbeelding 2).

Soms herkennen we de afzettingen niet direct doordat de mooie, groene kleur ontbreekt. In plaats daarvan heeft het zand dan een meer bruine kleur. Deze kleur is te danken aan het vrijkomen van ijzer bij het verweren van het glauconiet aan of nabij de oppervlakte.

PDF over de afzettingen van het Boven-Krijt in Zuid-Limburg

In een hier en daar iets andere en meer uitgebreide vorm staat de tekst van dit item over de Formatie van Vaals ook op onze PDF ‘Boven-Krijt – Afzettingen in Zuid-Limburg en omgeving’ Met die PDF willen we een idee geven van de gesteenten die we in Zuid-Limburg en omgeving uit het Boven-Krijt terugvinden. Hoe zijn deze gesteenten opgebouwd? Welke indeling is er? Waar vinden we ze? Hoe zien ze er uit? Achtereenvolgens wordt informatie gegeven over de afzettingen uit de Formatie van Aken, de Formatie van Vaals, de Formatie van Gulpen en de Formatie van Maastricht. Deze pdf heeft 21 bladzijden met 40 afbeeldingen. Voor wie zich nog verder in deze materie wil verdiepen, is aan het eind een korte literatuurlijst toegevoegd. De meeste bronnen uit deze literatuurlijst zijn ook bruikbaar voor dit item over de Formatie van Vaals.

Klik hier of op de afbeelding om de pdf te openen en eventueel te downloaden.

Tekst: Jan Els Weertz
Foto's: Jan en Els Weertz